Калі Беларусь стала незалежнай і ў якую дату варта святкаваць? Адказвае гісторык

26/07/2024 - 08:57

Шмат гістарычных нагод, якія могуць стаць народным святам

Шмат гістарычных нагод, якія могуць стаць народным святам / Evgeniy Maloletka / AP Photo

27 ліпеня спаўняецца 34 гады з моманту падпісання Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце, дзякуючы якой Беларусь нарэшце стала цалкам незалежнай дзяржавай.

Але акрамя гэтай даты існуюць яшчэ іншыя — дзень абвяшчэння БНР 25 сакавіка 1918 года, распад СССР у снежні 1991 года, — якія прэтэндуюць на тое, каб звацца адпраўной кропкай беларускай незалежнасці. І ў грамадстве не сціхаюць спрэчкі на гэты конт.

Еўрарадыё абмеркавала іх з папулярызатарам гісторыі і грамадскім дзеячам Цімохам Акудовічам.

— У часткі беларусаў у галаве блытаніна — з якога моманту варта адлічваць дату незалежнасці Беларусі. Прынята лічыць, што зыходны пункт — гэта падпісанне Дэкларацыі аб дзяржсуверэнітэце БССР 27 ліпеня 1990 года. Але пры гэтым канстытуцыйным закон стаў толькі 25 жніўня 1991 года. Чым гэтыя дзве падзеі адрозніваюцца паміж сабой і якую варта лічыць вызначальнай для суверэнітэту?

— Яны адрозніваюцца тым, што адна — гэта менавіта стварэнне дэкларацыі, прамаўленне намеру быць незалежнымі. А другая — ужо афіцыйная ратыфікацыя гэтай дэкларацыі як закона, рэальнае абвяшчэнне незалежнасці.

Што важнейшае, стварэнне дэкларацыі ці яе ратыфікацыя, — гэта крыху філасофскае пытанне. Беларускі парламент у пачатку 1990-х гадоў вырашыў, што дэкларацыя важнейшая, таму днём незалежнасці ў нас афіцыйна і неафіцыйна лічылася менавіта 27 ліпеня.

Украінцы, наадварот, палічылі, што важнейшая рэальнасць — і ў іх дзень незалежнасці выпадае на ратыфікацыю дэкларацыі аб дзяржсуверэнітэце. Мне падаецца, што апошнія пару гадоў у беларускай прасторы часцей пачалі звяртаць увагу на дату 25 жніўня: таксама пачалі лічыць, што “рэальнасць” больш важная, чым дэкларацыі.

Але што будзе ў будучыні, вырашыцца праз галасаванне, будзем выбіраць дату. Я на цяперашні момант схіляюся да даты ратыфікацыі дэкларацыі, то-бок да 25 жніўня. Але яшчэ раз, гэта крыху філасофскае пытанне — што ў гэтым выпадку важнейшае.

— Пры гэтым нават пасля ратыфікацыі дэкларацыі, калі краіна ўжо была дэ-юрэ незалежнай, беларускія чыноўнікі яшчэ слухаліся Масквы да снежня 1991 года, калі было падпісанае Белавежскае пагадненне, якое зафіксавала распад СССР. Чаму так адбывалася і якая роля сустрэчы ў Віскулях у незалежнасці краіны?

— Зноўку, гэта прастора для дыскусій, але мне важнымі падаюцца падзеі, якія праяўляюць нашу суб’ектнасць, то-бок не за нас нешта недзе вырашаецца, а мы дэкларуем сваю волю. У гэтай сітуацыі рашэнне Вярхоўнага Савета БССР важнейшае, чым такія значныя геапалітычныя з’явы, як развал СССР.

Тое, што парламент вырашыў задэклараваць самастойнасць, а потым яе ратыфікаваў, важнейшае за ўтварэнне СНД, развал СССР, рашэнне амерыканскага парламента наконт постсавецкіх краін.

— Каго варта лічыць “айцамі беларускай незалежнасці”?

— Гэты спіс варта пачынаць не з 90-х, а з ранейшых часоў — 1918 года, часу абвяшчэння БНР. І там ёсць відавочныя прэтэндэнты — браты Луцкевічы, Вацлаў Іваноўскі, Раман Скірмунт. То-бок маем каго абмяркоўваць — ёсць добры дзясятак імёнаў, якія спрачаюцца за права называцца “айцамі незалежнасці”.

Калі мы кажам пра 1990-1991 гады, то тут значная постаць Зянона Пазняка — чалавека, які акумуляваў усю сілу і энергію народнага руху ў Беларусі. Ягоная роля, відавочна, вельмі важная ў гэтай гісторыі.

— Дзяржаўная прапаганда сёння заяўляе, што Беларусь у 2024 годзе спраўляе 30 гадоў сваёй дзяржаўнасці. Але ж мы разумеем, што краіна стала незалежнай у 1991 годзе. Як ты тлумачыш такую рыторыку і як да яе ставіцца?

— Мне падаецца, што гэта проста жаданне аднаго канкрэтнага чалавека быць першым ва ўсіх пытаннях. У тым ліку лічыцца першаасновай беларускай нацыі і дзяржавы.

Абсалютна відавочна, што гэта проста амбіцыі, якія нічым не падмацаваныя. Вось і ўсё, на гэта трэба рэагаваць як на спробу скажэння рэчаіснасці.

— Ці ёсць праблема са святкаваннем Дня Незалежнасці 3 ліпеня — дня вызвалення Мінска ад нямецкай акупацыі часоў Другой сусветнай? Што з гэтай датай не так? Наколькі яна вызначальная для гісторыі краіны?

— Вызваленне Мінска — гэта важная дата як пэўны сімвал вызвалення беларускай тэрыторыі ад нацыстаў. Яна можа быць, але, відавочна, гэта не Дзень Незалежнасці Беларусі, нават калі глядзець на яе з самых прасавецкіх пазіцый.

Мне падаецца, калі рабіць 3 ліпеня Днём Незалежнасці, то гэта парушае нават савецкую логіку. Бо падчас вайны сотні людзей, седзячы ў лесе, стваралі розныя арганізацыі палітычнага складу, спрабуючы працягнуць, хай сабе і ў падполлі, беларускую савецкую дзяржаўнасць. Куцую, якая нам цяпер не падабаецца, але тым не менш дзяржаўнасць, якая была створаная ў 1919-1920 гадах, бээсэсэраўскую.

І ніхто з гэтых людзей не лічыў, што гэтая дзяржаўнасць была перарваная, яны проста былі пад акупацыяй. Потым яны яе скінулі — і выйшлі з лесу пераможцамі. І ўсё — гэта дзень вызвалення, бо незалежнасць яны якраз захавалі. Яны змаглі падчас вайны пэўную самастойнасць БССР захаваць.

І калі мы цяпер устаўляем у сярэдзіну гісторыі БССР Дзень Незалежнасці 3 ліпеня, атрымліваецца, мы аўтаматычна адкідваем дваццаць гадоў існавання БССР. Гэта нейкае абсалютнае глупства, рашэнне зноўку зробленае дзеля задавальнення амбіцый аднаго чалавека.

— Калі, на ваш погляд, варта святкаваць Дзень Незалежнасці, калі зменіцца ўлада ў краіне? Які дзень найбольш адпавядае святу?

— Тут усё залежыць ад таго, якім чынам адыдзе Лукашэнка. І каб гэта яшчэ была дата, якую мы захочам зрабіць Днём Незалежнасці, і тыя абставіны, пасля якіх скажам, што толькі цяпер атрымалі незалежнасць.

Але калі ўявіць больш спакойны варыянт развіцця падзей, то, відавочна, гэта выбар паміж 27 ліпеня і 25 жніўня. І гэта тэхнічны выбар, хай ужо спецыялісты на гэты конт спрачаюцца, што лепей.

Пры гэтым важна адзначыць, што апроч Дня Незалежнасці ў беларусаў павінен быць Дзень Волі 25 сакавіка, дата, ад якой усё пачалося.