"Сталь, загартаваная ў пекле": гісторыя вызваленага з палону азоўца

"Былі думкі, што ўсё пачнецца ўвосень, паколькі летам 2021-га яны ўжо пачалі сцягваць свае сілы. Або ўвесну, калі былі іх а-ля вучэнні. Зімой ужо з'явіліся літары Z і V. А потым і Беларусь далучылася. Усе бачылі, дзе размешчаны іх войскі. Было ясна, да чаго ўсё ідзе. Было толькі адно пытанне: калі?"

Пашчасціла не памерці

Ён — малодшы сяржант, 27 гадоў. Светлыя валасы, зялёныя вочы і футболка з надпісам: Steel hardened in hell (сталь, загартаваная ў пекле. — Рэд.). На шыі — татуіроўка з крыжам Straight Edge — руху, які катэгарычна не прызнае якія-небудзь рэчывы, што замутняюць свядомасць. За плячыма гэтага хлопца дзяцінства, пакінутае ў Марыупалі. У тых жа дварах — месяцы абароны горада, у якім нарадзіўся, і краіны, за якую яму ўдалося не памерці. Пасля вяртання з палону яго часта сталі называць героем. На што ён катэгарычна пярэчыць: "Мы не героі, пакуль жывыя. Наша званне героя мы можам памяняць на наша жыццё".

Ён падарваўся на расцяжцы 12 красавіка, калі вяртаўся з пазіцыі на набярэжнай. Раненне прыпала толькі на адну нагу, і ён змог аказаць сабе медыцынскую дапамогу, а не сысці крывёю. Адкрыты пералом, аскепкі ў касцях. Цяпер лекары змагаюцца за захаванне канечнасці: пераломы ўжо зрасліся, хоць і не зусім дакладна. Засталося сшыць парваныя нервы. Але праз вялікую колькасць металу, які застаецца, гэта зрабіць складана.

Аляксандр паказвае на тэлефоне свой рэнтгенаўскі здымак: нага ўсеяная сотняй дробных белых пылінак. Жартам каментуе: калі ўсё ж не адрэжуць, будзе новая забаўка — звінець у аэрапортах. hromadske расказвае гісторыю байца палка "Азоў".

"Будзе магчымасць расказваць людзям, што адбылося"

У рукаве няма нажа

Да палка "Азоў" Аляксандр далучыўся чатыры з паловай гады таму. Да гэтага ён вучыўся на юрыдычным факультэце, аднак з часам расчараваўся як у сістэме ўніверсітэцкай адукацыі, так і ў далейшым працаўладкаванні.

"Я імкнуўся да справядлівасці. І прыйшоў па гэта. А трапіў у месца карыслівасці, дзе ўсё вырашаюць знаёмствы. Так што зразумеў, што гэта не маё".

Змяніўшы некалькі прац, ад салона "Кіеўстара" да розных IT-ініцыятыў, у 2018 годзе Аляксандр выбраў іншую дарогу, канчаткова змяніўшы сваё імя на пазыўны "Торк".

"Тэрміновая служба — я зараз скажу як ёсць, а вы там потым перапрацуйце — гэта "ачко". Гэта ўсе разумеюць. Сэнс ісці марнаваць кучу часу, дэградаваць, фарбаваць камусьці бардзюры і маршаваць па некалькі гадзін запар? У той час як ёсць "Азоў", дзе ўсё грунтуецца на ўзаемапавазе і каштоўнасцях. Ва Украіне няма больш нічога хоць прыкладна падобнага. "Азоў" — гэта сям'я".

Адной з праяў даверу і павагі да пабрацімаў у азоўцаў ёсць традыцыя вітацца, паціскаючы адзін аднаму не далонь, а перадплечча. Такім чынам яны дэманструюць, што ў рукаве няма ні нажа, ні якой-небудзь іншай зброі.

Кожны новапрыбылы рэкрут павінен спачатку прайсці сумоўе і медкамісію. З ухвальнымі рэкамендацыямі псіхолага накіроўваюць на наступны этап — КМБ. Аляксандр тлумачыць, што азоўскі Курс маладога байца не мае нічога агульнага з савецкай традыцыяй. У аснове гэтай праграмы падрыхтоўкі — сістэма вывучкі амерыканскіх марскіх коцікаў, дзе ў прыярытэце — максімальная фізічная і псіхалагічная нагрузка з мэтай найвышэйшай загартоўкі. Калі навабранцу ўдаецца здаць усе экзамены: і тактычную медыцыну, і фізпадрыхтоўку, і тактыку, камандзір палка Рэдыс уручае пропуск у сям'ю — шаўрон з манаграмай літар I і N — "Ідэя нацыі".

"З нашага заезду КМБ прыкладна палова хлопцаў, нават больш за палову, ужо загінулі. Пры розных абставінах. Хто ў бункеры ад прылёту бомбы. Хто ў блізкім кантакце падчас перастрэлкі. Але, акрамя таго, многія нашы цяпер у палоне. Я не ўсіх ведаю асабіста, але мы разам стаялі там. У адным баі: спіна да спіны. Абаранялі адно і тое. Гэта і ёсць каштоўнасць. Таму цяпер мая асноўная задача — гаварыць пра іх, афішаваць навіны, асвятляць на ўсіх даступных пляцоўках".

Шаўрон, прарыў і ўдача

У сярэдзіне красавіка 2022 года ў акружэнні былі як пазіцыі вайскоўцаў у Марыупалі, так і "Азоўсталь". Быў дадзены загад прарывацца на завод. Гэта адбылося праз тры дні пасля ранення Аляксандра. У яго былі глыбокія раны, патрабавалася тэрміновая аперацыя, якую маглі зрабіць толькі лекары ў аперацыйнай завода. Баявыя медыкі наклалі бандаж і затампанавалі раны, аднак час ішоў. Варыянтаў эвакуацыі яго як параненага не было: ні небам, ні вадой. Расіяне абстрэльвалі верталёты, якія спрабавалі дабрацца да "Азоўсталі", а таксама запускалі СТКР па лодках. Таму ў хлопца заставалася два варыянты:

"Мне сказалі так: або ты чакаеш нейкага цуду, або вось сякера і налбуфін. Праўда, налбуфін табе мала чым дапаможа. І ўсе цудоўна разумелі, што гэта ніякі не жарт".

Аляксандр павінен быў ехаць на "Азоўсталь" разам з іншымі параненымі ў КрАЗе, аднак у абедзвюх машынах, прадугледжаных для гэтага, вольнага месца не знайшлося. Так ён апынуўся ў "Казаку". Калона прыкладна з 20 адзінак тэхнікі рушыла, аднак далёка праехаць не паспела: расіяне пачалі абстрэл. З усіх бакоў выбухалі снарады. Па КрАЗах з параненымі прыляцелі прамым трапляннем.

"Усе спыніліся. Крык: "Выходзім". У адказ я змог толькі ўсміхнуцца. Я тады самастойна не ў стане быў нават прыпадняцца, не то што саскочыць на зямлю. Крыкнуў, каб мне дапамаглі. Адзін з хлопцаў звонку ўзяў мяне на рукі. Дасталі, паставілі. І пытанне: што далей? Вакол цемра, нічога не разбярэш".

У той момант міма іх праязджаў БТР. Аляксандр вобмацкам схапіўся за яго, а далей — за кагосьці з хлопцаў, такім чынам забраўшыся наверх. Але літаральна праз пяць хвілін усё абарвалася: БТР паляцеў у раку.

"Я плаваць не ўмеў і не ўмею. Думаў — усё. Вось менавіта ў гэты момант, калі я нырнуў, гэта было такое брыдкае адчуванне: ну няўжо я зараз памру проста праз тое, што задыхнуся і ўтаплюся?"

А далей кадры змяняліся адзін за адным. Вага наскрозь прамоклай курткі. Хлопцы ў брані, якія ідуць да дна. БТР у вадзе на целах тых, хто сядзеў з процілеглага боку. Мост. Абстрэлы. Выбухі. Холад. Адзін красовак і босая параненая нага без калашыны ў расцягнутых бандажах, якія ўжо ніяк не спынялі крывацёк. У кішэні — шаўрон, фатаграфія каханай і некалькі грыўняў — увесь набор асабістых рэчаў.

Перачакаўшы пад мостам колькі часу, Аляксандр папоўз у бок "Азоўсталі". Пераадолеў два кіламетры і праз дзве гадзіны дабраўся да месца.

"Я залез на тэрыторыю завода. У гэты час у небе лятала "птушачка" — расійскі беспілотнік "Арлан". Упала ракета — а я пад навесам. Так што толькі каменьчыкі падалі зверху, не закранула. Паўзу далей, метраў за дваццаць — другая ракета. Думаў, тут і застануся. Але раптам як з ніадкуль з'явіліся двое хлопцаў з Нацгвардыі. Крыкнулі: "Зараз мы цябе выцягнем!"

Гэтая ідэя падалася Аляксандру самагубствам. Неба кішэла "птушачкамі", так што пры траплянні ракеты на месцы загінулі б усе трое. Але нацгвардзейцы вярнуліся ўжо ўчатырох з насілкамі. У гульню ўступіў мінамёт, які працаваў прыцэльна па эвакуацыйнай групе. Таму хлопцам давялося рухацца кароткімі перабежкамі ад пункта да пункта, пераадольваючы ўсе завалы камянёў і жалеза. Так Аляксандр апынуўся спачатку ў "МедЭваку", а пасля — на аперацыйным стале.

Загартаваныя ў пекле: "Азоўсталь"

Завод. Адзін з бункераў. Доўгі калідор, у якім замест паветра сцяна пылу. Каля 200 параненых ляжаць шчыльна адзін да аднаго. Паміж імі ўвіхаюцца ў дзесяць разоў менш медыкаў, якія працуюць 24/7. У гэтым памяшканні няма розніцы паміж днём і ноччу: святло ад генератара не выключаецца ні на хвіліну. Параненыя прыбываюць і прыбываюць. З калідора можна трапіць у некалькі пакояў, сярод якіх аперацыйная, дзе першы час лекары аказвалі дапамогу. Пасля прылёту ракеты, у выніку якога адбыўся выбух кіслароднага балона, наступныя ампутацыі рабілі ўжо за некалькі метраў ад іншых параненых у агульным калідоры.

"Ніякая гуманітарная дапамога да нас не даязджала. Усё вельмі хутка канчалася. Дапамог каранавірус — у некаторых разбураных цэхах засталіся запасы антысептыку. Яго выкарыстоўвалі для санітарнай апрацоўкі. Для перавязак у ход ішло ўсё, што знаходзілі: старыя бінты, адзенне, анучы".

Колькасць параненых павялічвалася з кожным днём. А медыкі гінулі. Адзін праводзіў цывільную, паказваў дарогу з аднаго бункера ў іншы: спрацаваў АГС (аўтаматычны гранатамёт. — Рэд.), хлопца забіла аскепкам. Двое медыкаў выйшлі да машыны, каб забраць рэшткі медыкаментаў, — ніхто не вярнуўся.

Памерлых не хавалі. Усе целы спрабавалі складаць у рэфрыжэратары. Спадзяваліся, што 200-х абмяняюць у першую чаргу, каб сем'і загінулых ідэнтыфікавалі сваіх. Але расіяне абстрэльвалі не толькі баявыя пазіцыі ўкраінскіх вайскоўцаў, снарады прыляталі і ў ангары, дзе захоўваліся целы.

"Яны абстрэльвалі ўсё. Стралялі і па бункеры. Хоць выдатна бачылі са сваіх "птушачак", што туды прыносяць выключна 300-х і 200-х. Было відавочна, што туды не прыбывае ніхто з супрацьтанкавай зброяй ці яшчэ чым-небудзь. Але ім было абыякава. Яны мэтанакіравана туды лупілі, каб пагуляць — паказаць, што мы вас і там дастанем".

Аляксандр ляжаў у агульным калідоры разам з іншымі 300-мі. Боль у назе рабіў немагчымым любое перамяшчэнне. Адзінае, што яму заставалася, — думкі сам-насам і размовы з тымі, хто ляжаў побач. Гаварылі пра сям'ю, будучыню. Без ворага, без вайны. А між тым думалі пра тое, ці дажывуць да раніцы.

"Гісторыі, якія мы расказвалі адзін аднаму, не давалі страціць розум. Камусьці, думаю, дапамагалі не пакончыць з сабой. Бо калі ты ляжачы — ад цябе мала толку. Ты цяжар. Больш за тое, ты элементарна не зможаш выратавацца, калі прыляціць ракета. Ты нават устаць не паспееш — цябе проста прываліць плітой".

Дні праходзілі ў чаканні рашэнняў. Хлопцы чакалі эвакуацыі. Разлічвалі на выкананне Жэнеўскіх канвенцый і экстракцыю. Але пра якія дамоўленасці можа ісці гаворка, калі па той бок — Расія?

"Я не магу цябе знайсці"

"Ён разбудзіў мяне а 5-й раніцы. Сказаў: "Пачалося". Я гляджу на яго, а па шчоках цякуць слёзы. Ён ходзіць па пакоі, збірае рэчы, выклікае таксі. А я сяджу і не магу паварушыцца. У галаве куча думак: што рабіць? Як гэта спыніць? Упасці зараз на калені? Маліць, каб застаўся?"

Яны абняліся. Яна ўчапілася ў яго, упіўшыся пальцамі. Разумела, што ён павінен сыходзіць. У яго няма выбару. І ў яе выбару няма таксама. Таму што пачалося.

Ліза — нявеста Аляксандра. Пара разам год. Пасля пачатку поўнамаштабнага ўварвання і да моманту вяртання яны бачыліся двойчы: раніцай 24 лютага, калі прачнуліся ў адным ложку, а потым — дзесьці праз тыдзень — у падвале. Да таго часу Марыупаль ужо быў пад абстрэламі, таму мясцовыя жыхары паступова пераязджалі ў сховішчы. За некалькі дзён да таго, як канчаткова зніклі сувязь, вада і газ і ў горадзе запанаваў каменны век, Аляксандр напісаў Лізе кароткае паведамленне: "Хутка буду".

Прывёз ёй ваду і свае цёплыя цывільныя рэчы. Тады ў падвале ўжо было людна, таму пра асабістую прастору гаворкі не ішло. Ён адвёў яе ўбок.

"Саша вельмі хваляваўся. Ён адразу папрасіў прабачэння. І сказаў, што хацеў бы гэта зрабіць інакш. Але цяпер няма часу чакаць. Потым стаў шукаць нешта ў кішэні. А далей усё і здарылася. Пасля гэтага ён пацалаваў мяне і адразу паехаў працаваць далей. Усе наступныя дні, калі былі прылёты, я сядзела ў падвале, абняўшы гэты пярсцёнак. Моцна заплюшчвала вочы і спадзявалася, што гэтым разам прыляціць не ў нас".

Ліза пражыла ў падвалах Марыупаля два месяцы, перш чым прыняла рашэнне выехаць з горада, а потым — за мяжу. Дзяўчыне даводзілася мяняць месца начлегу, паколькі снарады падалі на жылыя дамы. Таму ўсе далейшыя спробы Аляксандра знайсці яе і пераканацца, што яна жывая, былі марныя. Спачатку, калі вайскоўцы яшчэ мелі доступ да Starlink, ён пісаў ёй: "Дзе ты? З табой усё ў парадку? Я не магу цябе знайсці", але ўсе паведамленні заставаліся без адказу. Тэлефон дзяўчыны ўжо не працаваў. Адзін з дамоў, у якім Ліза часова знаходзілася, стаяў на схіле. Адтуль адкрываўся від на "Азоўсталь".

"У дзень прарыву мы ачуліся ад гучных выбухаў. Усё дрыжала. Яны крылі з усяго, з чаго толькі можна было. Ніхто з нашых не высоўваўся з падвала, пакуль усё не сціхла. Каля 9-й раніцы я павінна была выйсці з маім сабакам Рэем. Тады ўбачыла нашы згарэлыя машыны. І некалькі хлопцаў, якія рухаліся ў напрамку завода".

"Сатром тваю Украіну"

16 траўня 2022 года. Калі па іх прыйшлі, ніхто не ведаў, якога развіцця падзей чакаць далей. Загадалі збірацца, параненых забралі з бункераў "Азоўсталі", занеслі ў аўтобусы тыпу "Багдана", пераробленыя пад рэанімабілі, склаўшы насілкі ў тры ярусы. І павезлі ў невядомым кірунку. У дарозе хлопцы думалі: "або ў рашку, або на расстрэл". І не ведалі, што страшней. Як аказалася пасля: 53 параненыя байцы былі вывезеныя ў Новаазоўск, а потым — у Данецк, на тэрыторыю так званай "ДНР". Яшчэ некалькі сотняў апынуліся ў акупаванай Аленаўцы, дзе ўночы на 29 ліпеня на тэрыторыі былой папраўчай калоніі 50 з іх загінуць у выніку тэракта, каля 70 атрымаюць раненні, а перад гэтым невядома колькі зазнаюць катаванні.

"Страх адключыўся яшчэ ў сакавіку, дзесьці праз тыдзень-два пасля таго, як усё пачалося. Далей ужо было не да гэтага. Вельмі ратавалі чорныя жарты. Калі было складана, мы размаўлялі з хлопцамі. Ну, здохнем і здохнем. Бывае. Але мы выконваем сваю задачу. Мы павінны стрымаць гэтую кучу гародніны, каб расійскае нашэсце не перайшло на Кіеў. Вось так. Кіеў, вядома, змагаўся па-свойму. Але мы выканалі сваю задачу. Цяпер трэба, каб Кіеў выканаў сваю — выцягнуць хлопцаў, якія цяпер там".

Аляксандр знаходзіўся ў Данецку паўтара месяца. Без медыцынскай дапамогі — давалі толькі карвалол. Казалі: цярпі. Стан ран толькі пагаршаўся, у выніку чаго канечнасць цяпер атрафаваная. Хлопец не мог спаць, засынаў толькі пасля поўнага знясілення арганізма — таму правальваўся ў сон некалькі разоў на тыдзень. 

А ў гэты час — допыты, правакацыйныя пытанні і пагрозы. Больш за ўсё прыцягвалі ўвагу татуіроўкі Аляксандра: супрацоўнікі следчага камітэта рф упарта шукалі на целе хлопца свастыкі, але дарэмна. Так што паабяцалі "разабрацца" з іншай нацысцкай татуіроўкай — картай Украіны, якую хлопец набіў на грудзях злева.

"Яны казалі, давай табе зараз сатром тваю Украіну. Пачнём з усходняй часткі і Крыма. А заходняя ўжо даўно будзе пад Польшчай, калі ты адсюль выйдзеш, гадоў праз дзесяць. А іншых там ужо і не застанецца".

Вестка

"Торк" вярнуўся разам з іншымі вайскоўцамі ў выніку найбуйнейшага і на сённяшні дзень адзінага абмену ваеннапалоннымі з пачатку поўнамаштабнага ўварвання Расіі ва Украіну.

29 ліпеня на тэрыторыі, падкантрольныя Украіне, прыбылі 95 абаронцаў "Азоўсталі". Сярод іх — 43 вайскоўцы палка "Азоў". З Запарожжа іх накіравалі па розных медыцынскіх установах. Адтуль Аляксандр ужо патэлефанаваў маме і Лізе: "Выдыхайце, я дома".

Яго дом разам з усім, што нагадвала пра мінулае жыццё, застаўся ў Марыупалі. Зараз Сашу і Лізе павінны аднавіць дакументы, яны будуць шукаць новае жыллё, новы горад і ствараць новы дом з нуля. Але, па словах Лізы, усё гэта не так важна.

"Калі ён патэлефанаваў, я гатова была кінуць усё, сабраць валізы і пешшу ісці ва Украіну. Думаю, мой крык тады пачуў увесь паверх. Дачакалася! Знаходзячыся ў Германіі, я ўвесь час сядзела ў навінах. Практычна нічога не ела, нікуды не хадзіла. Мне без Сашы няма жыцця. Я заўсёды гэта казала. А цяпер, пасля ўсяго, што мы перажылі, я толькі чарговы раз у гэтым пераканалася. Мы — гэта ўсё, што нам трэба".

Цяпер Ліза і Аляксандр жывуць у рэабілітацыйным цэнтры, дзе малады чалавек праходзіць курс лячэння. Кожны дзень яны выходзяць на кароткі шпацыр: Аляксандр пачаў хадзіць, абапіраючыся на мыліцу, усяго тыдзень таму. На тэрыторыі цэнтра сярод багатай зеляніны дзе-нідзе можна сустрэць іншых байцоў. Хтосьці на мыліцах, хтосьці на калясцы. Шпацыруюць з бацькамі, жонкамі або адны.

Пачынае капаць дробны дождж. Аляксандр прапануе Лізе схавацца ў альтанцы, хлопцу трэба адпачыць — смыленне ў назе ўзмацнілася. Таблеткі, якія ён прымае бесперапынна, не спатольваюць увесь боль. Кожны паглыблены ў стужку ў сваім тэлефоне. Гартаюць інстаграм і перагаворваюцца паміж сабой. Абмяркоўваюць агульную знаёмую, якая паміж пастамі пра шпацыры, каву на тэрасе і касметыку выстаўляе адзінкавыя рэпосты паведамленняў са згадкамі пра "Азоўсталь". Відэа хаатычныя, але з асобных урыўкаў атрымліваецца пачуць: "Распакоўка! Забрала пасылку з новай касметыкай". А далей нешта пра хайлайтар па прывабнай цане.

На імгненне Аляксандр адрываецца. Прамаўляе напаўголасу: "Ну вось, зноў".

Змаўкае і засяроджана набірае тэкст, дзе каторы раз паведамляе пра смерць свайго пабраціма. З таго часу, як вярнуўся, яму пішуць ледзь не кожны дзень. Маці, жонкі, сёстры. Расказвае: адны прыходзяць больш па тое, чаго на самай справе не хочуць чуць. Таму, калі разумее па настроі размовы, што жанчына не вытрымае рэальных навін, суцяшае і кажа, што інфармацыю яшчэ высвятляюць. Ці што той, пра каго пытаюцца, знік без вестак, яго яшчэ шукаюць.

"Цяжэй за ўсё адказваць на пытанне, ці жывы хлопец, калі ён, скажам, падарваўся ў цябе на вачах. Або ты бачыў абгарэлае цела, якое на наступны дзень практычна ператварылася ў попел. Не ўсе гатовыя чуць праўду".

У расійскім палоне застаюцца больш за дзве тысячы ўкраінскіх байцоў, прымусова вывезеных з тэрыторыі "Азоўсталі". Сотні сем'яў знаходзяцца ў невядомасці і працягваюць штодня чытаць навіны, чакаючы прачытаць тое, чаго на самай справе, напэўна, палічылі б за лепшае ніколі не ведаць.