На месца Пракаповіча прыйдзе новая Віннікава?

Сяргей Чалы: “Сітуацыя мне вельмі нагадвае 1995 год, калі ў нас была прынятая першая антыкрызісная праграма. Я тады працаваў у Адміністрацыі прэзідэнта, таму добра памятаю той час. Аналогіі проста кідаюцца ў вочы! Быў і тады, і цяпер перыяд супрацоўніцтва з МВФ. Быў перыяд макрастабілізацыі — тады мы змагаліся не з сусветным крызісам, а з інфляцыяй. У студзені 1995-га яна была 80%. Са зразумелых прычынаў — гэта вынік “раздачы сланоў”, якая адбывалася перад выбарамі.

Дакладна гэтак жа сама мы ізноў выйшлі на стабільны курс рубля. Толькі тады ён быў прывязаны да долара, а цяпер — да кошыка валют. І тады, і цяпер у нас высокія стаўкі па ўнёсках, бо трэба вяртаць давер насельніцтва да банкаўскай сістэмы. Карацей, усё так, нібыта на двары 1995 год”.

Еўрарадыё: Якія захады былі прынятыя ўладамі ў 1995 годзе, і да чаго яны прывялі?

Сяргей Чалы: “1995 год скончыўся тым, што прафесар Станіслаў Багданкевіч быў зняты з пасады старшыні Нацбанка. На яго месца прыйшла Тамара Віннікава”.

Еўрарадыё: Цікава, што менавіта цяпер, у звароце да беларускага народу і Нацыянальнага сходу, Лукашэнка выказаў незадаволенасць дзейнасцю Нацбанка...

Сяргей Чалы: “Што мы за апошні год зрабілі для таго, каб выйсці з крызісу? Мы правялі макрастабілізацыю. У пэўным сэнсе закрылі пытанне са знешнім сектарам. Галоўная нашая праблема была — адмоўнае сальда плацежнага балансу, і сітуацыю з ім мы стабілізавалі. Адбілі атаку на золатавалютныя рэзервы краіны. Тое ж самае было і ў 1995-м.

Але рэч у тым, што кошт макрастабілізацыі — гэта пагаршэнне прадпрыемстваў на мікраўзроўні. Дарагі і маладаступны крэдыт. Бо калі транжырыць рэзервы на шырокае крэдытаванне эканомікі, ніякай стабілізацыі не адбудзецца”.

Еўрарадыё: Дык што, па аналогіі, Пракаповіча чакае адстаўка?

Сяргей Чалы: “Гэта неабавязкова. Якраз на Пракаповіча “наехаць” складана. Затое ў Нацбанку з канца мінулага года працуе атэстацыйная камісія. Але фокус у тым, што ў Нацбанку працуюць самыя лепшыя спецыялісты. Чаго іх атэстоўваць? Хто іх будзе атэстоўваць, паводле якіх параметраў?

Па-другое, мяркуючы па паведамленнях прэсы, ёсць загад: Нацбанку амаладзіць штат на 30%. Гэта азначае, што лепшых на сённяшні момант спецыялістаў трэба замясціць незразумела кім, бо адкуль узяць маладых такога ўзроўню? Нацбанк заўжды быў кузняй кадраў для іншых устаноў, у тым ліку — і для камерцыйных банкаў”.

Еўрарадыё: Значыць, і баяцца ім няма чаго?

Сяргей Чалы: “Ну гэта як сказаць. Ужо цяпер там адкрыліся дзве вакансіі намеснікаў старшыні Нацбанка. Сышоў Мацюшэўскі, начальнік дэпартамента грашова-крэдытнай палітыкі. Абезгалоўліванне Нацбанка пачалося з крыху ніжэйшага ўзроўню”.

Еўрарадыё: Чым жа перашкаджае Нацбанк?

Сяргей Чалы: “Нацбанк адказвае за стабільнасць нацыянальнай валюты, за стрымліванне інфляцыі. Таму ён заўжды супраць таго, каб друкаваць новыя грошы. Але нам трэба ў гэтым годзе забяспечыць рост валавога ўнутранага прадукту на 13%. А як гэта зробіш без дзяржпадтрымкі прадпрыемстваў? Ніяк! Значыць, Нацбанк павінен быць разбураны так ці інакш”.

Сяргей Чалы: “Важны момант: нашую прамысловасць ратаваць трэба не крэдытамі, а структурнымі пераўтварэннямі на ўзроўні прадпрыемстваў. Без іх праблемы будуць вяртацца зноў і зноў. А мы — што тады, што цяпер — ледзь збілі ў хворай эканомікі тэмпературу, адчулі паляпшэнне — вырашылі, што выздаравелі”.

Еўрарадыё: Так, падчас згаданага вышэй звароту, прэзідэнт абвясціў, што эканоміка Беларусі выйшла з крызісу і пайшла ўгару. Але пытанні да банкаўскай сферы чамусьці ўсё роўна засталіся. Як і да прамысловасці.

Сяргей Чалы: “Гэта таму, што мы адразу знізу адчулі, што ў прадпрыемстваў пачаліся праблемы. Не хапае абаротных сродкаў, нестае грошай на выплату заробкаў  і г.д. Мы спрабавалі падыйсці да рэформаў — напрыклад, на МАЗе. Бо зразумела, што трэба з МАЗам нешта рабіць: гэта абсурд, калі 25 тысяч працаўнікоў за год збіраюць 25 тысяч машын. Гэта залішняя занятасць! Паставілі дырэктарам завода спрактыкаванага антыкрызіснага менеджэра — Бароўскага. І нават далі яму карт-бланш — рабі што трэба. Але як стала вядома, што трэба скарачаць колькасць занятых — табу, гэта немагчыма. І ўсё спынілі”.

Еўрарадыё: Але са спыненнем рэформаў праблемы не вырашаюцца і грошы не з’яўляюцца самі сабой...

Сяргей Чалы: “У нас у дзяржаве дзве крыніцы макраэканамічнай палітыкі. Гэта Мінэканомікі і Нацбанк. За Нацбанк няма чаго хвалявацца — яны за тое, што ад іх залежыць, навучыліся адказваць. Нават па інфляцыі рэгулярна трапляюць у прагноз.

Але паказчыкі — паказчыкамі, а ёсць Савет міністраў, які адказвае за прамысловасць. І там размова простая: што вы тут мне гэта... манетарызм, лібералізм, макрастабілізацыя... у мяне завод стаіць, 30 тысяч чалавек, заробак трэба плаціць...”

Сяргей Чалы: “Рашэнне відавочнае: даваць грошы! І вось што Мінэканомікі, што іх Інстытут эканомікі — усе носяцца з адной і той жа думкай: як бы так надрукаваць грошай, каб гэта не прывяло да інфляцыі”.

Еўрарадыё: Але хіба гэта ўвогуле магчыма?

Сяргей Чалы: “У 1995 годзе гэта называлася “каналізацыя грашовай эмісіі”. Маўляў, нібыта можна такім чынам эмісію накіраваць, каб яна не адбілася ў выглядзе інфляцыі. Але зразумела, што ўсё роўна надрукаваныя грошы імгненна апыналіся ў фінансавым сектары. Інфляцыя адгукалася на іх з лагам у 4 месяцы.

І вось менавіта на гэтых лозунгах прыйшла Віннікава! Уявім сабе сітуацыю: да прэзідэнта прыйшлі два эксперты. Адзін (умоўна кажучы, Багданкевіч) кажа: нельга друкаваць грошы, бо будзе інфляцыя. А другі кажа: ды ну, можна друкаваць!”

Еўрарадыё: Такім чынам, у барацьбе за пасаду навуковай ісцінай ахвяравалі на карысць папулісцкіх лозунгаў?

Сяргей Чалы: “Уся гэтая вакханалія з “каналізацыяй грашовай эмісіі” скончылася тым, што да прыходу Пракаповіча грашова-крэдытная сістэма была цалкам разбураная. І множныя курсы: на курс-рахунках, унутры краіны, біржавы — і адміністрацыйнае абмежаванне на пакупку... Гэта быў проста жах. Літаральна да пачатку 1998 года гэта ўсё ўтварылася. І калі прыйшоў Пракаповіч, ён спярша спыніў усе плацяжы па курс-рахунках. Каб проста разабрацца, што адбываецца.

Роўна тое ж самае адбываецца і цяпер”.

Еўрарадыё: Хіба зараз нельга абысціся без запуску друкавальнага станка?

Сяргей Чалы: “За што сапраўды адказвае Нацбанк — гэта за фінансавую стабільнасць банкаўскай сістэмы. А тут ключавы момант усёй праграмы stand-by: адной з галоўных праблемаў МВФ называў праграмы дзяржпадтрымкі, якія фармальна выглядалі як крэдыты.

Дзяржава “прымушала” камерцыйныя банкі выдаваць крэдыты дзяржпрадпрыемствам. Але гэтыя крэдыты былі “дрэнныя”: банкі не ацэньвалі пазычальнікаў, рызыку, меркаваныя прыбыткі і г.д. Грошы часта не вярталіся і павісалі на балансах, пагаршаючы стан камерцыйных банкаў і ўсёй банкаўскай сістэмы”.

Еўрарадыё: Але банкаўская сістэма неяк па-ранейшаму трымаецца!

Сяргей Чалы: “Гэта таму, што рэгулярна, ледзь не кожны год, Нацбанк праводзіў рэкапіталізацыю банкаў. І як бы яе ні праводзілі, гэта была замаскіраваная грашовая эмісія.

Калі складаную схему прыбраць, атрымліваецца, што дзяржава папросту друкуе грошы і раздае іх прадпрыемствам пад выглядам крэдытаў. МФВ прааналізаваў сітуацыю і прапанаваў прыбраць з гэтага ланцуга “левае” звяно — камерцыйныя банкі. А каб празрыста размяркоўваць дзяржпадтрымку (чытайце — пераразмяркоўваць ВУП), стварыць Агенцтва фінансавага развіцця

“Дрэнныя” крэдыты зніклі б з балансаў камерцыйных банкаў, падтрымка прадпрыемстваў пайшла б праз адзіны цэнтр. Стала б відавочным, якія прадпрыемствы прыбытковыя, а якія робяць “прыбытак” толькі за кошт рэгулярных уліванняў. Камерцыйныя банкі нарэшце б запрацавалі як камерцыйныя, а камерцыйны крэдыт стаў бы нарэшце камерцыйным крэдытам”.

 Еўрарадыё: А “рэкапіталізацыя” і азначае, што дзяржава запусціла друкавальны станок?

Сяргей Чалы: “Друкавальны станок — гэта прыгожы вобраз. Нацбанк насамрэч з’яўляецца ў нашай краіне манапалістам па стварэнні новых грошай, але ўсё гэта адбываецца ў безнаяўнай форме. Часам гэта адбывалася ў абмен на павелічэнне дзяржаўнай долі ўстаўнога капіталу, часам — праз пакупку аблігацый. Але ўсё гэта — толькі спробы замаскіраваць эмісію”.

Еўрарадыё: Чаму ж Агенцтва фінансавага развіцця ў Беларусі дагэтуль не створанае?

Сяргей Чалы: “Калі з Агенцтвам прыватызацыі, можа, што-небудзь і атрымаецца, дык з Агенцтвам фінансавага развіцця справы дрэнныя. Бо гэта кантроль за сур’ёзнымі фінансавымі плынямі з бюджэту. А ў нашых умовах гэта парушыць статус-кво, бо ў нас чым больш ты кантралюеш бюджэтных плыняў, тым большая твая апаратная вага! Таму, як толькі патрэбныя такія захады, усе пераўтварэнні спыняюцца”.

Сяргей Чалы: “Калі нашыя прадпрыемствы могуць працаваць толькі ва ўмовах бясплатнага і абсалютна даступнага крэдыту — іх увогуле складана назваць прадпрыемствамі. Нашая эканоміка настолькі неэфектыўная, што рост ВУП аўтаматычна прыводзіць да дэстабілізацыі знешняга сектара.

Як гэта адбываецца? За кошт высокай матэрыялаёмістасці, працаёмкасці, дарагой працоўнай сілы, бясплатнага крэдыту (дзяржпадтрымкі) і г.д. узрастае прамежкавы імпарт. Выдаткі на тое, што мы прадаем за мяжу, складаюцца з таго, што мы за мяжой купляем! Аўтаматам атрымліваецца адмоўнае гандлёвае сальда".

Еўрарадыё: І адваротная сітуацыя: калі змагаемся за станоўчы знешнеэканамічны баланс — запавольваюцца тэмпы росту?

Сяргей Чалы: “Так, утварыўся сапраўдны маятнік. І, пакуль мы стабілізуем толькі макраўзровень (на што і была накіраваная праграма МВФ stand-by) — праблема не вырашаецца.

А на мікраўзроўні, як і раней, — ніякіх рэформаў. Бо гэтыя рэформы ўяўляюць з сябе павышэнне эфектыўнасці працы. А гэта ў сваю чаргу азначае беспрацоўе. Не 1%, як цяпер, а, як мінімум, 10%”.

Еўрарадыё: Але гэта супярэчыць “сацыяльна арыентаванай” эканоміцы, якую дэкларуе ўрад...

Сяргей Чалы: “Нашыя прадпрыемствы працуюць, як сабесы. Фактычна, і няма больш ніякай сацыяльнай падтрымкі. Хіба што беспрацоўным выдаюць па 10 еўра ў месяц... Уся сацыяльная падтрымка — у тым, што чалавеку даюць месца на прадпрыемстве і заробак.

Праўда, для нашай эканомікі было б нашмат больш карысна, каб чалавеку на прадпрыемстве плацілі заробак у выглядзе матэрыяльнай дапамогі, але каб пры гэтым ён нічога не рабіў. Так была б захаваная сыравіна, чалавечыя рэсурсы і дзяржаўныя грошы, якія ўкладаюцца ў неэфектыўную вытворчасць.

Але ў нас усё настолькі заблытана... Што калі прадпрыемства прыбытковае — гэта часцей за ўсё азначае толькі тое, што яно здолела атрымаць дзяржпадтрымку”.