Па алкагалізме, дэпрэсіях і разводах беларусы адны з першых у свеце

Давайце паспрабуем апісаць псіхалагічны партрэт беларуса, асаблівасці псіхалогіі. Якія асноўныя псіхалагічныя праблемы ў беларусаў, гэта інфантылізм, дэпрэсія, штосьці іншае?

Наколькі мне вядома, у нас няма ніякіх сур'ёзных даследаванняў нацыянальнай беларускай псіхалогіі. У нас ёсць толькі эмпірычныя назіранні, і ў мяне таксама яны ёсць. І я буду гаварыць хутчэй пра ўласны досвед і ўспрыняцце.

Вынікі маіх разваг не вельмі аптымістычныя. Але спачатку — пра добрае. Кожны з нас асабіста ведае даволі вялікую колькасць добрых людзей — разумных, прыстойных, добрых, чуллівых. Вакол кожнага з нас ёсць такая сацыяльная сетка вельмі сімпатычных нам людзей.
З іншага боку, па-за межамі гэтага кола, мы сутыкаемся з негатыўнымі рысамі беларусаў. І тут самае жахлівае, што мне не падабаецца ў маіх суайчынніках — гэта ілжывасць, беларусы ― нячэсныя.

У якім сэнсе? Перад сабой ці іншымі?

Ва ўсіх — і перад сабой, і перад іншымі. Нядаўна праводзілі сацыялагічнае апытанне, яго вынікі былі апублікаваныя ў інтэрнэце. І там былі жахлівыя рэчы па сваёй непраўдзівасці. Беларусы сябе апісвалі як вельмі надзейных, акуратных, чэсных і г.д. Я б сказала, што карціна павінна быць з дакладнасцю наадварот. То бок мы самі сябе ўвесь час падманваем.

У чым гэта выражаецца? Мы прывыклі казаць пра сябе, як пра талерантных – гэта такі ўстойлівы элемент нацыянальнага іміджу. Але мы вельмі неталерантныя. Я неяк прачытала ў адным артыкуле, што 75% беларусаў ніколі не былі за мяжой. І для такіх людзей лёгка сфармаваць карцінку нашай унікальнасці, нашых асабліва каштоўных якасцяў. І людзі, якія ніколі не мелі магчымасцяў параўноўваць, вераць, што так і ёсць.

Калі шмат падарожнічаеш, і сустракаешся ў іншых краінах з добразычлівасцю, усмешкамі, адсутнасцю бытавой агрэсіі, акуратнасцю, сапраўднай талерантнасцю, якая напрыклад ёсць у Амстэрдаме ці Берліне – яны церпяць усё. У Амстэрдаме талерантныя да ўсяго – іншай нацыянальнасці, колеру скуры, іншай культуры…

Чым псіхалагічна абумоўлена, што беларусы не талерантныя і даволі агрэсіўныя?

Для таго, каб чалавек быў шчырым, ён павінен быць моцным і ўпэўненым у сабе. Падманваць сябе і іншых – гэта ўласцівасць чалавека з рабскай псіхалогіяй, бо ён баіцца рэакцыі і пакарання. Псіхалагічна гэта абсалютна зразумела – вельмі зручна сябе падманваць. Але калі мы сябе падманваем, мы пазбаўляем сябе магчымасці змяняцца.

Калі мы, напрыклад, шчыра сабе скажам, што ў беларусаў няма ўстойлівых гігіенічных звычак, мы вельмі неахайны народ. Хіба гэта лёгка сказаць?

Можна пра гэта больш падрабязна? У чым неахайны? Наадварот усе заўсёды кажуць, што ў нас вельмі чыста.

Гэта кажуць пра Мінск, пра нейкія іншыя гарады – а давайце пабудуем нармальныя прыбіральні. Я запрасіла сваіх гасцей паехаць у цудоўны музей “Строчыцы” побач з Мінскам. Там былі цудоўныя экскурсаводы, і мае госці былі вельмі задаволеныя тым, што пабачылі. Але пасля мы шукалі прыбіральню, мы яе знайшлі – але гэта была, прабачце, проста дзірка ў падлозе.

І мы тады ў экскурсавода спыталі, што такое прыбіральня ў беларускай культуры. Як чалавек вырашаў пытанні сваёй фізіялогіі. І нам адказалі, што не было – хадзілі ў хлеў да кароваў. І вось мы пра сябе кажам, як пра цывілізаваных людзей.

Так, нейкую частку, якая на відавоку, мы вымылі – у нас шмат людзей на вуліцах Мінска мятуць. Але паглядзіце, як жывуць людзі ў вёсках – як і 100 год таму. Ну, магчыма не да каровы ў хлеў ходзяць, а за хлеў.

Вось прыклад няшчырасці – мы сябе падманваем. Калі мы хочам замежных турыстаў, мы павінны ўздоўж дарогі мець стэрыльныя прыбіральні, з гарачай вадой і белай, а не шэрай паперай. Мы проста фантазіруем пра іншыя народы. Нам чамусьці хочацца думаць, што мы самыя добрыя, самыя талерантныя.

Сказаць лянівы беларус альбо не — адназначна не скажаш. Ён нібыта працуе, але працуе неэфектыўна. Яму трэба быць занятым увесь час, каб не мець вольнага часу, таму што тады скажуць, што ты лянівы. Але як у нас народ працуе – як ваду ў ступе таўчэ, у яго не дадаецца багацця.

Таксама цікава – чаму так? Нейкая ёсць у галовах забарона на тое, каб быць багатым? Таму што калі ты багаты, значаць табе зайздросцяць… Ці чаму?

А тут ёсць цэлы шэраг прычын. З аднаго боку — беларусы зайздрослівыя, так. А зайздрослівы чалавек небяспечны для суседа. Любы чалавек, які падняўся трошку вышэй за іншага, будзе аб’ектам зайздрасці, можаце не сумнявацца. І яго за гэта могуць пакараць.

А з іншага боку — няма энтузіязму, здаровых амбіцый для таго, каб падымацца. Магчыма, гэта жаданне быць як усе ад таго, што людзей прыгняталі стагоддзямі. І ў выніку людзі сапраўды баяцца – баяцца рызыкаваць, павышаць свой узровень жыцця. Нейкая частка асмельваецца, але большасць нават не спрабуе, толькі баяцца, каб іх не звольнілі.

Па алкагалізме і дэпрэсіях у нас адно з першых месцаў у свеце. Па разводах – таксама

Я спрабавала зразумець, чаму так адбываецца – у нас глыбокія гістарычныя карані сямейнага дрэннага становішча. Я пачытала неяк акадэмічны зборнік беларускага фальклору, паглядзела беларускія песні ХІХ стагоддзя – там мужчыны дрэнна спяваюць пра жанчын, што яны такія ўсе кантралюючыя, жорсткія. А жанчыны спяваюць пра мужчын, што яны алкаголікі і неадказныя.

Ёсць уражанне, што непрыязнасць унутры сям’і закладзена нацыянальнай псіхалогіяй. Таму, сямейнаму псіхатэрапеўту ў Беларусі будзе заўсёды хапаць працы.

Я не перакрэсліваю і добрыя якасці беларусаў, і цудоўныя сем’і, і асобных вельмі таленавітых незвычайных людзей. Але я яшчэ раз паўтараю, што мы павінны шчыра казаць пра дрэннае, каб штосьці змяніць. Я б увяла такі тэрмін, як правінцыйны нарцысізм – гэта беспадстаўнае адчуванне перавагі над іншымі людзьмі, якіх ты ніколі не бачыў.

Цікава, што ў псіхалогіі, наколькі я ведаю, празмерны нарцысізм сведчыць пра тое, што чалавека ў дзяцінстве прыніжалі, таму ён вырас няўпэўненым у сабе, і яму ўвесь час трэба ўзвышацца над іншымі, каб даказаць, што ён чагосьці варты. А калі браць не чалавека, а цэлы народ, то што пра беларусаў можа сказаць тое, што як вы кажаце, нам уласцівы правінцыйны нарцысізм? Чым гэта абумоўлена?

Гэта вельмі просты спосаб падтрымліваць сваю самаацэнку, нічога радыкальна не змяняючы. Прасцей за ўсё павышаць сваю самаацэнку, узвялічваючы сябе за кошт абясцэньвання іншых.

Калі мы кажам пра талерантнасць, то ў асноўным мы талерантныя да багатых небеларусаў. Але мы вельмі неталерантныя адзін да аднаго. У нас распаўсюджана такая з’ява, якую я называю гарызантальнай агрэсіяй – у адносінах адзін да аднаго, да сваіх суайчыннікаў. І гэта жахліва, бо насамрэч, таго, хто побач, трэба берагчы ўдвая больш. Чужы – ён прыйшоў і сышоў…

Значыцца, асноўная праблема беларусаў у тым, што мы не можам сказаць сабе праўду пра саміх сябе. І з-за гэтага не можам пачаць змяняцца, бо для таго, каб штосьці змяніць, спачатку трэба заўважыць тое, што збіраешся мяняць… Што ў такім разе трэба рабіць? Ці можна псіхалагічна вылечыць краіну ў цэлым? Або гэта трэба кожнага асобнага беларуса адаслаць да псіхатэрапеўта? Як гэта зрабіць?

Змены магчымыя. У некаторых краінах сапраўды быў такі досвед, калі людзі па сваім уласным жаданні штосьці змянялі. У першай палове ХХ стагоддзя ў Амерыцы вывешвалі таблічкі з надпісам “усміхайцеся”. Людзей заклікалі да таго, каб яны ўсміхаліся адно аднаму. І ўжо сёння там усе ўсміхаюцца, бо ім самім гэта прыемна.

Калі б мы паставілі гэта як сур’ёзную сацыяльную задачу – тлумачылі людзям з экранаў тэлевізара, па радыё, у газетах, заклікалі – давайце станем больш ветлівымі, быць ветлівым – важна.

Ці можна параўнаць нашу краіну з сям’ёй? Тым больш, што ў нас кіраўніка дзяржавы называюць “бацька” – такога няма ні ў якой іншай краіне, з-за гэтага з нас нават смяюцца. А як кажуць – бацькоў не выбіраюць… Пра што гэта кажа? Пра нашу інфантыльнасць? Бо, калі прэзідэнт – бацька, то мы атрымоўваецца – дзеці…

Так, дзеці, за якіх трэба прымаць рашэнні. Але не ўсе называюць прэзідэнта бацькам – гэта па-першае, а па-другое, у гэтым ёсць пэўны момант іроніі. Зачастую, калі людзі кажуць “бацька” – яны іранізуюць, а не кажуць гэта сур’ёзна. Ну, а па-трэцяе, сапраўды, гэта кажа пра нейкі момант інфантылізму, бо трэба знайсці нейкага чалавека, які будзе за нас адказваць. І тады мы здымаем з сябе адказнасць за сваё жыццё.

Ці падпадае наш прэзідэнт пад псіхалагічны партрэт беларуса?

Я думаю, што так – таму ён і карыстаецца вялікай папулярнасцю ў народа. То бок ён цалкам адпавядае ідэалу кіраўніка, якім бы яго хацеў бачыць у першую чаргу вясковы чалавек.
А я чамусьці думала, што наадварот – ён мае якасці, неўласцівыя сярэдняму беларусу – ён актыўны, энергічны, у яго шмат амбіцый…

Сярэдні беларус і не становіцца прэзідэнтам. Каб стаць кіраўніком акурат патрэбныя такія якасці. І ў кожнай краіне ёсць такія людзі.

Ці развіты ў нас патрыятызм?

Як хтосьці сказаў, патрыятызм – гэта такая тэма, якая можа быць разгледжана толькі ў ваенным кантэксце. Калі ціха-мірна, попыт на патрыятызм не вельмі вялікі. Я сябе лічу патрыёткай, таму што мне балюча і неабыякава тое, што тут адбываецца. І мне не падабаецца, што ў людзей няма энтузіязму, што яны не хочуць змяняцца і жыць добра. Я б хацела бачыць сваю краіну багатай, шчаслівай, цывілізаванай, з добрай адукацыяй, каб нас паважалі ў свеце.

Парадокс у тым, што шмат хто хоча, каб нас паважалі такімі, якія мы ёсць. Але калі мы хочам, каб нас паважалі, павагу трэба заслужыць.

Для мяне вельмі балючая тэма – беларуская адукацыя. Нам упарта спрабуюць патлумачыць, што ў нас ледзьве не лепшая адукацыя ў свеце, а яна проста вельмі дрэнная. І калі б мы сказалі: так, у нас не вельмі добрая адукацыя. Што ў такім разе мы маглі б рабіць? Маглі б пачаць яе паляпшаць. А так у нас увесь час яа пагаршаецца. Тут таксама ў нас не хапае шчырасці. Не хапае яе ні ў культуры, ні ў адукацыі, ні ў эканоміцы…

Ці змяніўся беларус псіхалагічна з часоў распаду СССР?

Так, змяніўся – ён расслаіўся. Мы сапраўды пабачылі, што мы не ўсе аднолькавыя.
Нейкая частка беларусаў хоча жыць па-іншаму, сёння ў нас не 100% рабская псіхалогія. Але, на жаль, шмат хто з іх знаходзіць сабе рэалізацыю на іншых тэрыторыях, а не тут.

Як адрозніваецца псіхалагічны партрэт беларускага мужчыны ад жанчыны? Хто больш памяркоўны? Талерантны? Агрэсіўны?

Мы ўсе ў адной падводнай лодцы. Таму сказаць, што мы неяк прынцыпова адрозніваемся – нельга. Адзінае, дзе мы адрозніваемся – у сферы функцыянальнасці. У нас абсалютна традыцыйнае грамадства і ідэя рэальнай роўнасці мужчыны і жанчыны тут месца сабе пакуль не знайшла. На ўзроўні сям’і мы бачым, што агрэсіўныя абодва бакі.

Алкагалізм для нас – гэта праблема? Што мы выціскаем з дапамогай алкаголю? Навошта ён патрэбны?

Гэта спосаб пазбягання рэальнасці, можна забыць пра свае фінансавыя праблемы, праблемы дома. Другая прычына – цярпімыя адносіны да п'янства. Алкагалізм упісаны ў нашу культуру як антыдэпрэсант. Вось вам лепшая псіхатэрапія – выпіць з сябрам пасля лазні.

Як у нас у Беларусі справы з псіхалагічнай гігіенай, культурай? У Амерыцы да псіхіятра ходзяць амаль усе… А ў нас гэта не прынята – як вы кажаце, беларус лепш піва пап’е пасля лазні, вось і ўся псіхатэрапія. Ці ёсць такія дадзеныя, колькі беларусаў ходзяць да псіхатэрапеўта?

Тут ёсць і пазітыўныя, і негатыўныя з’явы. Па-першае, у нас вельмі модна быць псіхолагам для сябе самога. Калі прыйдзеш у якую-небудзь кнігарню, то ў аддзеле “псіхалогія” рэальная псіхалагічная літаратура займае вельмі невялікую частку, а ў асноўным гэта каляпсіхалагічная папса. І народ актыўна гэтыя кніжкі скупляе – яны чытаюць гэтую лухту, а пасля лечаць адзін аднаго. А прафесійныя псіхалагічныя веды абясцэньваюць.

Але можа гэта такі этап да больш высокага адукацыйнага ўзроўню ў сферы псіхалогіі, калі гэта людзям у нейкай ступені дапамагае…

Што тычыцца попыту на псіхалагічныя паслугі – такіх даследаванняў няма і наўрад ці яны магчымыя, таму што ёсць такая рэч, як канфідэнцыйнасць кансультавання. Але ўжо склаліся попыт і прапанова.

Хто ў асноўным з’яўляецца спажыўцом гэтых паслуг?

Гэта даволі адукаваныя прадстаўнікі сярэдняга класу, у якіх дастаткова нядрэнны ўзровень самапавагі. І калі ў іх з’яўляюцца нейкія праблемы, яны звяртаюцца да прафесіянала. Для таго, каб чалавек пайшоў да псіхолага, у яго павінна быць добрая самаацэнка.

Хто ж нам так сапсаваў нашу самаацэнку?

Трэба, вядома, мець на ўвазе нашу гісторыю, гісторыю народа, які мае мала перамог і дасягненняў.

А як жа перамога ў Вялікай Айчыннай вайне?

У Вялікай Айчыннай вайне перамог савецкі народ, а не беларусы. Гэта не наша перамога. Мы толькі ўключаны ў агульную перамогу савецкага народа. У нас псіхалогіі пераможцаў няма.

Чаму ў нас шмат самазабойстваў?

Тут шмат фактараў і адзін з іх – традыцыі, якія падтрымліваюцца культурай. У беларускім жыцці заўсёды быў суіцыд. Людзей не вучылі змагацца за сваё жыццё, проста пайсці павесіцца. Гэта проста ўпісана ў культуру. У Амерыцы, калі выхоўваюць дзіця, яму даюць шмат падтрымкі, кажуць – ты малайчына, у цябе ўсё атрымаецца, ты зможаш. Падтрымліваюць тое, што ён можа рызыкаваць і калі ў яго не атрымаецца, яго за гэта не пакараюць. А ў нас увесь час дзіця крытыкуюць – ты дурань, ты дрэнна гэта зрабіў, ты няўмека, ты няўдачнік. Да суіцыду тут шлях нядоўгі.