Жбанкоў: І культура згоды, і культура супраціву аднолькава небяспечныя

“Гопніцкі” раман Віктара Марціновіча “Сфагнум” раскалоў літаратурную грамаду на дзве часткі. “Свае” кнігу ўхвалілі. Незадаволеныя адразу ператварыліся ў “чужых”. Пра пошукі беларускага маскульта ў “пацанскім” асяродку, кан’юнктурную літаратуру, тэксты “без глыбокай ідэі” і нацыянальны беларускі бэстсэлер Еўрарадыё размаўляе з культуролагам Максімам Жбанковым — аўтарам сур’ёзнага аналітычнага артыкула па матывах “Сфагнума”.

"Трансфармацыя аўтара з “элітарага” у “поп-зорку” адбываецца на нашых вачах"

Еўрарадыё: Шмат кажуць (у тым ліку і сам Марціновіч), што “Сфагнум” стаў беларускім бэстсэлерам, што ад першага накладу засталіся лічаныя экземпляры. Чаму ў самыя чытаныя выбілася менавіта такая кніжка?

Максім Жбанкоў: Я не веру ў нейкую сістэму агульнанацыянальных бэстсэлераў. Я веру ў кропкавыя, дакладна адрасаваныя мэсаджы. І, вяртаючыся да нашай сітуацыі, пытанне не ў тым, калі ў нас з’явіцца новы Акунін. Пытанне ў іншым. Мне падаецца, што за тэкстамі, пра якія мы цяпер разважаем, хаваецца наступная праблема. Нашы новыя аўтары — ці тыя, хто прэтэндуе на гэты статус — адчуваюць сябе, фактычна, старасвецкімі інжынерамі чалавечых душ. Генератарамі сэнсаў і пэўнымі кіраўнікамі працэсу. То бок, яны імкнуцца прысутнічаць у грамадскай свядомасці на тых пазіцыях, якіх яны даўно пазбавіліся. А трэба быць, па-першае, больш сціплымі. А па-другое, рабіць так, як робіць той самы Віктар Марціновіч. Ён у працэсе сваёй літаратурнай эвалюцыі пазбаўляецца гэтай вышыні статуса помніка. Такога квазі-Набокава, квазі-элітарасці. І яго тэксты таксама змяняюцца, і гэта паспяхова і таксама карысна. Але іншая справа — наколькі паспяховыя і пераканаўчыя гэтыя змены.

Еўрарадыё: Пра якія змены ідзе гаворка? Літаратарам трэба быць “бліжэй да народа”?

Максім Жбанкоў: Патрэбныя, умоўна кажучы, новыя схемы аўтарскай працы, новыя фарматы аўтарскага выказвання. “Сфагнум” у гэтым плане — твор відавочна пераходны. Трансфармацыя аўтара з “элітарага” у “поп-зорку” адбываецца на нашых вачах, у тым ліку, і ў межах гэтага тэксту. То бок, зразумела, што мы ўжо не “элітарыі”, але ж мы яшчэ не ведаем, і як быць камерцыйнымі аўтарамі. Вось, Адам Глобус, напрыклад, ведае. Але ён нікому не скажа.

Гэта рух ад маналітнай, гераічнай, трыумфальнай місіі да пазначэння асабістай прысутнасці ў пазнавальным для чытача культурным кантэксце. Я гэта ў свой час назваў рэсайклінгам, пераробкай культурнага смецця. То бок, праца з відавочнымі сігналамі, але ў аўтарскім фармаце. Гульня са смеццем, як гэта робіць наш з Віктарам улюбёны Таранціна.

"У культуры патрэбнае смецце. Але патрэбныя і дыяменты"

Еўрарадыё: “Гульня са смеццем” — універсальны рэцэпт сучаснага бэстсэлера?

Максім Жбанкоў: Патрэбная шматвектарнасць, шматпавярховасць культурнай прасторы. А мы дагэтуль гэта не надта разумеем. Калі з’яўляецца нейкі нефарматны тэкст, мы спрабуем упіхнуць яго ў пэўныя фарматы. І ў выніку кажам: “Вось, нешта Марціновіч недастаткова папсовы!” Але гэтага не трэба палохацца, гэта добра! У культуры патрэбнае смецце. Але патрэбныя і дыяменты. А што дзе — гэта вырашае кожны асобны чытач.

Што да нейкага народнага тэксту — што ён можа ў сабе несці і да каго мае звяртацца — тут трэба разабрацца, што такое народны тэкст. Гэта, па-першае, нейкія архітыповыя казачныя сюжэты. Па-другое, пазнавальныя героі. Па-трэцяе, пазнавальныя сітуацыі і пазнавальны культурны кантэкст. Па-чацвёртае, празрыстая, энергічная, драйвовая мова. Усё гэта можа зрабіць выказванне аўтара (заўважце, я не кажу пра тэкст) зразумелым для ўмоўнага масавага чытача.

Еўрарадыё: Раман Марціновіча шмат у чым адпавядае гэтым патрабаванням. Аўтар свядома апускаецца да ўзроўню масавай культуры, ператварае яе ў тавар, а сам робіцца гандляром. Але наколькі гэта “наша” культура, і ўвогуле, чыя яна?

Максім Жбанкоў: Калі б Марціновіча не было, яго трэба было б выдумаць. Гэта абсалютна шыкоўны прыклад таго шляху, які з рознай хуткасцю праходзім мы ўсе — ад расійскай культурнай арыентаванасці да асэнсавання ўласнай ідэнтычнасці. І мне вельмі цікава назіраць за гэтым шляхам! Штука ў тым, што я сам да беларускасці, да асэнсавання свайго месца ў гэтай краіне прыйшоў дастаткова позна. Мне было ўжо за сорак гадоў. Я проста аднойчы заўважыў, што ўсе мае лепшыя сябры размаўляюць на мове, што ўсе яны, так бы мовіць, беларуска арыентаваныя. І больш за тое: што мне ў гэтай сітуацыі камфортна. Я нарэшце зразумеў, што гэта маё.

“Ды што казаць пра 1990-я? Мы з 1970-мі ніяк не развітаемся!”

Еўрарадыё: Віктар Марціновіч аднойчы назваў свой бандыцкі раман развітаннем з “дзікімі 90-мі”, калі інтэлігенцыя згубіла сваё месца ў грамадстве. Ці знайшла яна сябе, нарэшце, цяпер?

Максім Жбанкоў: Я баюся адзінага. Я баюся, калі пэўныя рэчы застаюцца незаўважанымі. Мне крыўдна, калі сур’ёзныя, яркія таленты застаюцца няўбачанымі асяроддзем. Калі яны не затрымліваюцца ў полі грамадскай свядомасці. З іншага боку, трохі смешнавата, калі ў гэтай свядомасці затрымліваюцца асобы, як на мяне, створаныя штучна. І гэта нават не пытанне канкрэтнага выпадку, а канстатацыя культурнай сітуацыі. І справа тут не ў пераўтварэннях інтэлігенцыі, і не ў 1990-х, усё пачалося значна раней. А што да 1990-х, дык для мяне гэта быў падарунак. Як за саветамі, лінія жыцця была празрыстай і вельмі аднастайнай. А потым атрымаўся вось гэты “безмяжак”, як кажа Віталь Рыжкоў. Пачалося разбурэнне сацыяльных структур. Я зразумеў, што для мяне гэта шанец быць свабодным. Прабачце за пафас.

Часам пад настрой можна паразважаць: вось мы, 40-гадовыя, 50-гадовыя, мы страчаная генерацыя, і крывавы рэжым з’еў наша жыццё, а лепшыя гады сышлі невядома куды. Але потым раніцай ты ідзеш і робіш сваё. Ды што казаць пра 1990-я? Мы з 1970-мі ніяк не развітаемся! У нас бясконцае развітанне ідзе, і з усім адразу.

Еўрарадыё: Наколькі 1990-я ўплываюць на сённяшнюю генерацыю аўтараў?

Максім Жбанкоў: Нашы, беларускія “як бы крымінальныя” 1990-я былі вельмі кароткімі. Гэта быў час да першага рэферэндуму. Час, калі спрабавалі адбудоўвацца структуры незалежнага беларускага бізнэсу, адбываўся перадзел маёмасці — то бок, тое, што ў Расіі і ўвогуле на большай частцы постсавецкай прасторы адбудавала гэтую тэрыторыю крымінальнай дэканструкцыі пэўнага стану грамадства і пэўнага стану свядомасці. У нас гэты працэс быў незавершаны. Усё толькі пачало мяняцца, але абяцанне новага дызайну грамадства было спыненае, перакрэсленае новым палітычным парадкам. Таму мне цяжка ўявіць сабе развітанне з беларускімі 1990-мі, іх і не было. Было толькі абяцанне 1990-х. А развітвацца з абяцаннямі — справа дарэмная.

Улады не пазначаюць агульнага шляху для беларускай нацыі. А хто пазначае?

Еўрарадыё: Які мэсадж Марціновіч укладае ў сваю кнігу? Для каго гэтае пасланне?

Максім Жбанкоў: Можа, наша катастрофа, а можа, і наша шчасце ў тым, што беларусы як нацыя існуюць у посткласічным фармаце. Гэта мазаічная еднасць. Агульнага шляху для беларускай нацыі сёння няма. І калі мы ўпікаем улады за тое, што яны нам гэты шлях не пазначаюць, я запытаю: “А хто пазначае?”. Таму мне падабаецца думаць пра нашу сітуацыю, як пра крок праз прыступку. Стан класічнай нацыі ў яе еўрапейскім варыянце XIX стагоддзя мы пераскочылі. І мы туды ўжо не вернемся. Нам гэта ўжо не трэба. І тады мы атрымліваем мазаічную нацыю і адпаведную ёй мазаічную культуру. А таксама адпаведную ёй сістэму рознанакіраваных і рознамоўных тэкстаў, якія гэтую мазаічную нацыю абслугоўваюць. Адзінага мэсаджу для гэтай нацыі няма і быць не можа. Таму я лічу, што нам патрэбны не адзін Марціновіч. Нам патрэбныя трыста Марціновічаў!

Еўрарадыё: Трыста “пацаноў з Аўтаза”, якія, седзячы на “картанах”, граюць у беларускую інтэлігенцыю? Ці трыста таленавітых гандляроў, якія ў пошуках маскульта граюць у “пацаноў з Аўтаза”? Пытанне ў тым, наколькі пераканаўчай выглядае гэтая гульня.

Максім Жбанкоў: А пераканаўчай яна можа быць тады, калі за гэтай маскай ёсць пэўны аўтарскі досвед. Прыватная аўтэнтычнасць. І пытанне не ў тым, ці можа інтэлігент пісаць крымінальная раманы. З’явіцца момант даверу аўтару! Калі раман такі, як “Сфагнум”, штучнасць спалучэння аўтарскага “я” і маскі для мяне відавочная. То бок, памеры не сышліся. Ёсць зазоры, ёсць пэўная дыстанцыя, ёсць дысбаланс. Таму я і кажу, што гуляцца можна. Але ці ёсць за гэтай гульнёй твая прыватная праўда?

"Культура аргументавання падмяняецца культурай салідарнасці"

Еўрарадыё: Ці магчымая ў Беларусі поп-культура, якая б задавальняла інтэлігенцыю?

Максім Жбанкоў: Мне падаецца, што зрух у накірунку бульварнага чытва — “нізкай” літаратуры — адбываецца яшчэ і з той нагоды, што нашы элітарныя стратэгіі сябе вычарпалі. Яны збольшага не змяніліся з часоў 1990-х! Калі паглядзець, хто ў нас робіць “высокія” тэксты — збольшага гэта якраз генерацыя “Адраджэння”. Гэта інтэлектуальныя рамантыкі, якія ў свой час спрабавалі зрабіць беларускую культурную рэвалюцыю. Цяпер яны працягваюць гэта рабіць. Як той Сагановіч, як той Бабкоў, як той Дубавец, як той жа Акудовіч. Яны фактычна прамаўляюць наўздагон. Але ж час ужо іншы. Час іх не чакае. І, шчыра кажучы, пытанне: ці цікавыя яны? І тут адназначнага адказу няма. Хутчэй, ёсць праблема. І сітуацыя пэўнай разгубленасці.

Дарэчы, вельмі цікавы ўзор Альгерда Бахарэвіча. Ён выкарыстоўвае тое, што ён дакладна ведае. Свядома сыходзіць у прасторы пабытовага жыцця мікрараёнаў. Адбудоўвае альтэрнатыўную літаратурную міфалогію, абгрунтаваную ўсім вядомымі прыкладамі са школьнай праграмы. Ён спрабуе пераасэнсаваць пэўныя асноўныя прынцыпы вульгарнай культурнасці. Але ж ён гэта робіць у фармаце інтэлектуальнага рэдызайну. І гэта вельмі карысна.

Еўрарадыё: А ў выпадку “Сфагнума” “нізавы” кантэкст перагуляў аўтара. Але сітуацыя такая, што сказаць Марціновічу пра гэта нават няма каму?

Максім Жбанкоў: Калі хтосьці разбірае, а не ўхваляе, гэта ўспрымаецца як паклёп, наезд, правакацыя і вайна. Але калі мы пазбаўляемся гэтых маркераў пазнавальнасці і прыцягальнасці, калі няма арыенціраў, адбываецца фатальнае зніжэнне агульных спажывецкіх густаў. Магчыма, галоўная небяспека нашай сучаснай культуры — зусім не “крывавы рэжым”, а акурат вось гэтая безаглядная салідарнасць, апрыёрная згода са сваімі. І мне вельмі цікава было, калі ў каментарыі аўтар “Сфагнума” нечакана прагаварыўся. Маўляў, я думаў, што ён свой, а ён не зусім свой! І што? Калі “свой”, дык мусіш пагаджацца з усім? Ты мусіш ухваляць і падтрымліваць усё, што заўгодна, бо гэта “сваё”? Культура дыскусіі, культура рацыянальнай спрэчкі, культура аргументавання падмяняецца культурай салідарнасці. І гэта страшэнна небяспечная рэч для нашай культуры. У культуры салідарнасці ніколі не будзе нязгодных, бо яна іх проста не вытрымае. Ніколі не будзе крэатыўных канфліктаў і канкурэнцыі. Бо ўсе “свае”, усе з усім згодныя. І культура супраціву, і культура згоды — яны кожная па-свойму траўматычная.