Анатоль Кім: “У сучаснай культуры я адчуваю сябе сярод развалін”

Нашая гутарка з Анатолем Андрэевічам Кімам пачалася з медытацыі.

 — У мяне звычай такі  — перад пачаткам усялякіх сустрэчаў і заняткаў я прашу дзве хвіліны мне для медытацыі.

Калі гэтыя дзве хвіліны цішыні мінулі, Анатоль Андрэевіч Кім расплюшчыў вочы і патлумачыў, чаму была прысвечаная ягоная медытацыя.

 — Я заўсёды медытую на такі сюжэт: навошта я сёння, у самы галоўны, адзіны дзень свайго жыцця, прыйшоў сюды? Бо кожны дзень (калі ты жывы) — гэта галоўны дзень.

Больш за пяць гадоў Анатоль Кім не дае інтэрв'ю, не сустракаецца з чытачамі і не друкуе новыя творы. Ён кажа, што вядзе лад жыцця ўсходняга мастака, медытуе перад пачаткам гутаркі ды філасофствуе.

 — Я жыву зараз так, як жывуць у старасці ўсходнія мастакі. У Кітаі, Японіі, Карэі, калі прыходзіць сталы век (чалавек сам гэта адчувае), мастак сыходзіць з публічнасці, са свайго грамадскага існавання, з культурніцкага працэсу. Гэта не азначае, што ён адракаецца ад творчасці — не. Але ён пачынае жыць у стане поўнай свабоды. Ён разважае так: неба дало мне магчымасць пажыць да гэтых часоў і штосьці зрабіць у мастацтве. Ён, дарэчы, заўсёды задаволены тым, што ён зрабіў, і адчувае, што гэтага дастаткова. Цяпер ужо не трэба думаць, куды прадаць свой твор і каму яго прысвяціць, не трэба думаць пра ацэнку яго людзьмі. Ніякай цэнзуры далей няма, ніякага абмеркавання. І гэтую свабоду ўсходні мастак вельмі цэніць. Калі мне споўнілася 65 год, я сабраў сваіх вучняў і сяброў, зладзіў развітальную вечарыну, на якой усім аб'явіў, што сыходжу з публічнасці. З тых часоў я нічога не падаю ў часопісы, не даю інтэрв'ю і не хаджу на сустрэчы з чытачамі. Калі мяне і перавыдавалі, то гэта было паводле жадання саміх выдавецтваў. Ну, а тое, што я тут цяпер — гэта лёс мяне прывёў, шмат чаго супала. Да наступнага волевыяўлення нябёсаў я ні з кім не буду болей сустракацца.

 — Я не лічу, што пісьменнік — гэта ўладар дум, духоўны важаты, што ён ведае больш за іншых, што ён вельмі важная асоба ў грамадстве... Я не кажу, што ён не важная асоба і не важаты, але рэч у тым, што гэта ўсё здараецца пасля, калі гэты пісьменнік сыходзіць з гэтага свету. І потым ягоныя творы становяцца ўжо і важатымі, і ўладарамі, і ўсім астатнім. Але сам ён, пакуль ён жывы, — не. І ён не мусіць займаць у грамадстве нейкае адметнае, цэнтральнае месца. Мне падаецца, што сапраўднае месца мастака ў грамадстве — гэты быць адным з людзей, без усялякага  прыярытэту. Ён не мусіць займаць ані генеральскі чын, ані маршальскі, ані чынавенскі. Гэта можа дазволіць сабе чалавек, які ўжо "здзейсніў" сваю творчасць.

 Анатоль Кім распавядае, як прыходзяць да яго словы, як рыфмуюцца ягоныя складаныя раманы з музыкай Баха і як чытаюць іх простыя людзі.

 — "Казаць ад імя свайго пакалення", "выявіць сваю эпоху", "ствараць і развівацца ў прагрэсіўным накірунку" — гэта ўсё не мае асновы. Літаратурная творчасць для мяне — гэта адкрыццё адной вялікай таямніцы, звязанай са словам. Вось, ведаеце, я цяпер гуляў у Перадзелкіне па ляску, які побач з маёй хаткай. Я глядзеў і бачыў, што кожны кусцік і кожнае дрэва — пераканаўча жывыя, жывыя істоты. Зялёная натхнёнасць зыходзіць ад іх. Яно ўсё жывое, мабыць, нават больш жывое за мяне. Жывое знаходзіцца з наваколлем у самай добрай згодзе. Я адкрыў для сябе, што і словы чалавечыя — таксама жывыя істоты. І вось гэты кантакт, калі твая жывая душа ўваходзіць у кантакт з жывымі словамі, — гэта і ёсць пачатак творчасці. Для мяне яна пачынаецца не ад розуму, не ад кніг, а ад таго, што я адчуў гэтую жывую сувязь. І нараджалася штосьці такое, што задавальняла мае духоўныя жаданні і жаданні гэтых словаў выказацца. Калі я пачаў пісаць, мне стала добра і лёгка, я не быў прыгнечаны тым, што "ў мяне штосьці не атрымліваецца — мабыць, час застрэліцца?". Рэч тут не ў досведзе і ўменні, а ў душы. Усе свае творы я так пісаў.

— Але ў Вас ёсць такія складаныя раманы...

— Нават складаныя раманы, такія як "Отец-лес", "Поселок кентавров", я пісаў без аніякай папярэдняй працы. Ніякіх абдумванняў планаў, ніякіх спісаў герояў. Першае слова было пачаткам, а да апошняга ўсё ішло ў адзіным працэсе. На гэтыя раманы ў мяне ёсць рукапіс у адзіным экзэмпляры. Там ёсць, вядома, унутры праўкі, але сам па сабе ён адзін. Нягледзячы на тое, што там вялізная колькасць персанажаў, складаныя перапляценні і прынцып музычнага поліфанізму (я вельмі захапіўся музыкай Баха і прынцып музычнага поліфанізму захацеў выкарыстаць у літаратуры. Поліфанія — гэта калі ў адзін адмежак часу адначасова гучаць некалькіх меладычных пачаткаў, і яны ўсе злучаюцца законамі кантрапункта і законамі фугі). У адным абзацы ў мяне могуць прысутнічаць тры персанажы, якія жылі ў розныя эпохі. Я ведаю, што новая форма выкарыстаная паспяховая, калі чытач гэта чытае без аніякіх высілкаў, калі ён суперажывае гэтаму складанаму тэксту без галаўнога болю.

 — Мне падаецца, Вашыя поліфанічныя раманы чытаюць збольшага адукаваныя людзі.

— Я прыехаў у Тулу, да мяне падышоў адзін паэт і кажа: "Я не разумею. Мой бацька чытае ваш раман "Отец-лес" ужо ў чацверты раз" — "Хто ён у вас, філолаг, вучоны чалавек?", — пытаюся яго. "Ды не, ён у мяне аўтаслесар, бляхар" — "Дык чаму? Ён так любіць чытаць кнігі?" — "Ну, чытае кнігі. Але вашую чацверты раз ужо: падабаецца, кажа". І шмат прыкладаў, калі мае самыя складаныя рэчы лёгка ўспрымаліся чытачамі. Я дарыў гэтую кнігу ў вёсках, яна ўспрымалася як нармальная, неполіфанічная проза. Таму я зрабіў для сябе выснову, што ў мяне гэтая форма выпісалася.

 — А як Вы пішаце: ад рукі альбо на кампутары, штодня ці не?
 
— Складаныя творы я пішу ад рукі, на кампутары (хаця даўно асвоіў) пішу толькі артыкулы, публіцыстыку і раблю мастацкія пераклады. Я пішу "запоямі". Мне патрэбная толькі адзінота. Раман "Отец-лес" — 23 аўтарскія аркушы — я напісаў за 4 месяцы, але гэта была цалкам бесперапынная і адасобленая праца. Я пішу не кожны дзень, а запоямі, а калі запоямі — то штодня.

 — Самым першым, чыя проза на мяне моцна ўздзейнічала, быў Андрэй Платонаў. Я знайшоў у ім для сябе важнае пацверджанне. Я заўсёды адчуваў сябе чужым, не сваім у рускай літаратуры. І ў маладыя гады мне ўнушылі, што пісьменнік — рупар спадзяванняў свайго народа. Я не рускі, я з Карэі. І хаця мне вельмі хацелася пісаць, і я пісаў ужо, але я адчуваў сябе вельмі неўпэнена. І ў Платонава я пабачыў, што чалавек можа пісаць ад імя самога сябе. І гэта, мабыць, больш шырока, чым ад пакалення. І больш шчыра, і больш прыгожа. Я доўга не мог адысці ад уплыву Платонава. Мяне здзіўляла ягонае складанне самых простых словаў. Напрыклад: "Ён лёг на падлогу вачыма ўніз". Усе словы вазьміце (разводзіць рукамі)... Альбо "Фро выйшла на ўскраіну вакзала і пабачыла начное неба ў зорках... Да зорак было кіламетры два". Словы ўсе звычайныя, а неяк ён так іх складае, што у іх узнікае чараўніцтва — глыбокае, жывое, сапраўднае.

— Якая якасць для Вас з'яўляецца паказальнікам таленту?
 
— Для мяне таленавіты чалавек — гэта нечаканы чалавек. Не разумны, не той, хто шмат ведае, — а ў якім ёсць зусім не зразумелая для мяне навінка.

Анатоль Кім шэсць гадоў вёў семінар па творчасці ў Літаратурным інстытуце імя Горкага ў Маскве. Кожны майстар вядзе яго па-свойму, семінары досыць моцна адрозніваюцца адзін ад аднога. Кім расказаў пра "трох кітоў", на якіх трымалася ягоная творчая майстэрня.


 — Шэсць гадоў, якія я вёў семінар, я займаўся з вучнямі (незаўважна для іх) філасофіяй літаратурнай творчасці і этыкай мастака. Я хацеў, каб мае студэнты ўспрынялі тое, з чым я пражыў сваё творчае жыццё. А ў ім я жадаў больш за ўсё унутранай свабоды. Я хацеў працаваць у літаратуры так, каб гэтая праца не залежыла ад абставінаў жыцця — палітычных, эканамічных. Этыка — гэта так сябе весці ў жыцці, каб ты быў няўразлівы, каб абставіны не маглі зрабіць цябе нешчаслівым. Я хацеў, каб жаданне пісаць было заўжды. Гэта магчыма тады, калі ты робіш тое, што табе да спадобы, і адчуваеш, што атрымалася. Большага не трэба жадаць. Гэта самадастатковы лад жыцця. Я хацеў, каб кожны з маіх студэнтаў на ўсё жыццё адчуў сябе свабодным і меў бы магчымасць быць шчаслівым, займаючыся сваёю справаю. І яшчэ — каб кожны знайшоў сваю ўласную мастацкую мову. Зразумела, з пункту гледжання славеснасці, Бунін, Набокаў, Платонаў — гэта сапраўдныя чараўнікі. Але не трэба, ды і бескарысна, і ні да чаго быць другім Буніным ці Платонавым. Трэба знайсці сваю мову — цалкам адметную. Гэта ўсё, чым мы займаліся. І нам было вельмі весела. Я дакараю сябе толькі за тое, што не навучыў нікога перамагаць на рынку. Ведаеце, у Хлебнікава: "Сегодня снова я пойду/ Туда, на жизнь, на торг, на рынок,/ И войско песен поведу/ С прибоем рынка в поединок!". Я не вучыў іх змагацца з рынкам. Усе мае вучні цудоўна пішуць дагэтуль, і пішуць шмат, і ў гэтым яны шчаслівыя, але яны не паспяховыя на рынку. Я сябе дакараю за гэта, быццам бы я, нібы пацукалоў, граў на дудзе і прывёў іх не туды. Але, па вялікім рахунку, гэта ўсё ж такі не мая віна.

Я лічу, што ў нашай пісьменніцкай справе вучыць немагчыма, не трэба і нічаму навучыць нельга. Таму я адпачатку аб'явіў студэнтам, што мне іх вучыць няма чаму. Я прасіў лічыць мяне проста адным з сябраў гэтага калектыву. Мы гутарылі пра тое, што кожны з нас піша, усе разам абмяркоўвалі творчасць кожнага, па чарзе.

Мая справа выкладчыцкая заключалася яшчэ і ў тым, што я ўважліва чытаў рукапісы і знаходзіў, што ў гэтых радках ці раздзелах звязана з аўтарам. Уласцівасці псіхікі, душэўны водар. Я шукаў арганіку. Калі я знаходзіў гэта, то настойліва паказваў кожнаму, што гэта ягонае. Калі я бачыў, што ён разумее, то адкрываў яму "сваякоў" у літаратуры. І тады адбывалася штосьці бурнае.

Дзеля таго, каб зразумець, што трэба займацца літаратурай, Кім чатыры гады навучаўся жывапісу і тры гады служыў у войску ў канвоі.

 —  Я вучыўся калісьці ў Маскоўскай мастацкай вучэльні памяці 1905 года, гэта слаўная вучэльня, я хацеў быць мастаком. І так адбылося, што, ужо калі перайшоў на 4 курс, я адчуў непераадольнае жаданне пісаць словы. Я быў вельмі нешчаслівы. Ну, вы ўяўляеце: у мяне ўсё добра, па жывапісу добра, па малюнку добра, я быў добрым графікам, па кампазіцыі добра, па творчасці вельмі добра. І тут напала на мяне, "нібыта бандыт з-за вугла", літаратура. Я пачаў пісаць верлібры (праз два дзесяткі гадоў яны сталі модныя, і я даведаўся, як яны называліся). Я ўначы не мог спаць: усё храплі, а я думаў, што ж мне рабіць. Я разумеў, што на самым пачатку жыцця займацца адразу двума мастацтвамі нельга. Я як такі артадаксальны ўсходні хлопец заўсёды надаваў вельмі вялікае значэнне вучэнню. Трэба было штосьці выбраць. У рэшце рэшт, я не мог выбраць. Таму я вырашыў сысці ў войска на тры гады. Па-мойму, у Савецкім саюзе ніхто ў войска добраахвотна не сыходзіў, усе "касілі". Я трапіў у канвойныя войскі, па ахове зняволеных. Гэта той час, калі з'явіліся творы Салжаніцына, шмат што стала вядома. І я "папаў". Тры гады я служыў у войску з адзіным жаданнем: зразумець, што жа мне рабіць. Я пабачыў у разрэзе рэальнае жыццё да самых глыбіняў. Шаламаў пісаў, што немагчыма вымераць глыбіню падзення чалавека, асабліва інтэлігентнага чалавека, які трапляе ў лагер. Гэта так, і я ўсё гэта бачыў, бо вартавы і зняволены — гэта практычна там адное і тое ж. І там я канчаткова зразумеў, што мне трэба пісаць.

 — Я цяпер адчуваю сябе ў літаратуры пасярод развалінаў. Нібы пасля Сталінградскай бітвы.

Нягледзячы на тое, што было сказана толькі што...
 
— Я дагэтуль працую. У мяне гэта не спынялася. Зараз (з тых часоў, як я сышоў з публічнасці) я працую над адной і той жа рэччу, і я хачу пісаць яе ўжо да свайго самога канца.