Чаму Быкаў не запатрабаваны ў сучаснай моладзі?

Каб прадаваўся Быкаў, яму трэба надаць новае дыханне, а Караткевіч стаў бы прарывам і сёння. Пра асаблівасці беларускага кнігадрукавання расказвае дырэктар выдавецтва "Логвінаў" Аляксандра Дынько

Амаль усе кніжкі на беларускім кніжным рынку - расійскіх выдавецтваў

Якія кніжкі найбольш запатрабаваныя? Што сёння больш прадаецца ў Беларусі?

Дынько: Як і ў любой іншай краіне, найлепш прадаюцца падручнікі, навучальная літаратура. Найменш прадаецца мастацкая літаратура. Не думаю, што наш выдавецкі рынак мае нейкія выразныя асаблівасці.

Найбольш нас адрозніваюць дзве рэчы. Беларускія кнігавыдаўцы існуюць у моцным прэсінгу расійскага рынку, бо 95% кніг у крамах і на кніжных кірмашах — расійскіх выдавецтваў. Там большасць выдавецтваў працуе на самаакупнасці, у нас сярод прыватных выдавецтваў, на жаль, няма такога. І нам цяжка працаваць у такой сітуацыі, бо ў аўтараў ёсць такое пачуццё, што “як гэта так! мае геніяльныя творы не выдаюцца тысячнымі накладамі…”. Але насамрэч на нашым беларускамоўным рынку наклад — гэта не паказчык.

У нас кнігавыдавецтва не стала бізнесам. Таму разлічваць аўтарам і спажыўцам на тое, што літаратура будзе калісьці прыносіць вялікі прыбытак  — не варта. А жыць у гэтым вечным комплексе, пад вечным ціскам расійскага рынку далей — немагчыма.

Другая асаблівасць — існаванне дзяржаўных і недзяржаўных выдавецтваў. Вось гэта сапраўды канкурэнцыя. Таму што дзяржаўныя выдавецтвы маюць вялізную падтрымку ад дзяржавы. Яны найчасцей выдаюць кнігі, якія з’яўляюцца ідэалагічнай літаратурай. Гэта адначасова падтрымлівае іх эканамічна, а з іншага боку — вельмі моцна падрывае іх творчыя пазіцыі.

Дзяржаўныя выдавецтвы маюць лепшыя паліграфічныя магчымасці. У прыватных выдавецтваў такіх магчымасцяў няма, але яны маюць нашмат большую свабоду ў выбары аўтараў і тэмаў. Яны самі вырашаюць, што ім друкаваць, як ім друкаваць, якімі накладамі. І гэтай свабодай трэба даражыць, і трэба даражыць нават тымі мізэрнымі накладамі, якія мы маем.

Так, Бахарэвіч выходзіць накладам 300 асобнікаў, але гэтыя 300 асобнікаў як перліны, яны трапляюць дакладна ў тыя рукі, якія трэба. Так, гэта мала, але гэта ёсць, і ніякае іншае выдавецтва — ні расійскае, ні дзяржаўнае — гэтага не зробіць.

300 асобнікаў Бахарэвіча — гэта сапраўдны наклад? Гэта столькі ў яго чытачоў? Ці, можа, калі б не было такога ціску расійскага рынку і канкурэнцыі з боку дзяржаўных выдавецтваў, Бахарэвіч мог бы прадавацца тысячнымі тыражамі?

Любы прадукт, а кніга — гэта тавар, патрабуе рэкламы, патрабуе раскруткі. А Бахарэвіч выходзіць накладам у 300 асобнікаў, таму што столькі грошай на дадзены момант можна ў яго ўкласці.

У нашым выдавецтве нядаўна выйшла кніга “Наша страва” накладам 1000 асобнікаў. Яны разыйшліся за тры месяцы, гэта сапраўды камерцыйны поспех: безумоўна, мы будзем яе дадрукоўваць.

Нашая літаратура доўгі час развівалася як літаратура вельмі традыцыйная, кансерватыўная. І, з аднаго боку, яна спачатку абслугоўвала нейкія ідэалагічныя патрэбы савецкай дзяржавы, з іншага — у нас цяпер выразны падзел паміж літаратарамі, якія за цяперашні дзяржаўны лад і супраць цяперашняга дзяржаўнага ладу. Прастора для творчасці ў гэтым насамрэч не такая вялікая — людзі альбо сыходзяць у любоўную лірыку, у глыбіні сябе, у інтымнасць… і ў іх не хапае сілаў і магчымасцяў, каб аналізаваць тое, што адбываецца вакол, як развіваецца беларускі свет па-за ідэалагічнымі плынямі.

Беларуская літаратура існуе для таго, каб навучыць, як жыць, а не для таго, каб гэтае жыццё палегчыць

На мінулым тыдні я размаўляла з Максімам Жбанковым, і ён у інтэрв’ю сказаў такую фразу, што калі прыходзіш у кнігарню, на беларускіх палічках звычайна стаяць кніжкі альбо занадта разумныя, альбо нецікавыя…

Наконт занадта разумнай я б паспрачалася. Мне, наадварот, падаецца, што нам як раз не хапае інтэлектуальнай літаратуры. Не хапае добрых падручнікаў, добрай навучальнай літаратуры. Адна з асноўных прыбытковых галінаў любога прыватнага выдавецтва — гэта гістарычная літаратура. Калі выходзіць гістарычная манаграфія, яна будзе дадрукоўвацца, дадрукоўвацца і дадрукоўвацца.

А што тычыцца забаўляльнай літаратуры… Ну, напэўна, у нас усё ж не такое смешнае і вясёлае жыццё. Людзі прывыклі, што беларускае жыццё цяжкае, яго трэба асэнсоўваць па-іншаму. Мне нават здаецца, што беларусы не ўмеюць весяліцца па-сапраўднаму, не ўмеюць атрымліваць асалоду ад жыцця — такога, якое яно ёсць. Гэтае вечнае змаганне, якое дасталося нам яшчэ ад пачатку ХХ – канца ХІХ стагоддзя, і ў гэтым змаганні мы згубілі многа цікавага.

Магчыма, тут таксама моўнае пытанне? Калі беларускамоўную кніжку перакласці на рускую мову, можа, яе адразу стануць лепш купляць і яе прачытае больш людзей?

Канечне, калі большасць чытае па-руску, яны купяць рускую кнігу. Напэўна, расійскія кнігі лягчэй чытаць, гэта цікавейшыя дэтэктывы. У нас сапраўды нават няма такой традыцыі. Ці можам мы ўзгадаць нават 50-гадовай даўніны, 30-гадовай даўніны якую-небудзь літаратуру, якую б мы маглі чытаць проста ў вольны час? Напэўна, апроч Караткевіча нічога ў галаву і не прыйдзе.

Таму гэта яшчэ і пытанне традыцыі: нашая літаратура не развівалася як літаратура для забавы. Нашая літаратура развівалася як літаратура для самасвядомасці, для таго, каб чалавека навучыць, як жыць, а не для таго, каб яму гэтае жыццё палегчыць.

Дзіцячыя кнігі, якія ў нас выдаюцца, яны ніяк не могуць канкураваць з рускамоўнымі. Таму што яны сапраўды нецікавыя, яны больш павучальныя, нягеглыя ў плане мовы, сюжэту… Напэўна, у нас занадта сур’ёзнае стаўленне да жыцця.

Звычайна аўтары, нават самыя геніяльныя, друкаваліся за свае грошы...

А вы як выдавецтва замаўляеце аўтарам пэўную літаратуру? Напрыклад, кажаце, каб напісалі дэтэктыў альбо казкі?

Мы стараемся гэта рабіць. Прыклад добрага лёгкага чытва — гэта апошні раман Наталкі Бабінай “Рыбін горад”. Ён сапраўды карыстаўся папулярнасцю, чытачы яго дагэтуль пытаюцца, ён ёсць у продажы. Здаецца, гэта тое, што чыталі розныя людзі, нават тыя, якія стала не чытаюць па-беларуску.

Чаму ў нас дзіцячая літаратура таксама не вытрымлівае канкурэнцыю з расійскай?

Дзіцячую літаратуру выдаваць вельмі дорага. Попыт на беларускамоўную дзіцячую літаратуру невялікі. Менавіта з-за таго, што гэтая кніга мусіць быць вельмі прыгожая, яна патрабуе вялікіх выдаткаў на паліграфію, на яе падрыхтоўку — на ілюстрацыі, яна мусіць быць каляровая, прывабная. Часта незалежным выдаўцам не пад сілу зрабіць такую кнігу.

За чые грошы вы друкуеце аўтараў — за іх уласныя альбо за грошы выдавецтва?

Вялікая частка аўтараў сапраўды друкуюцца за свае грошы. Калі мы бачым, што кніга будзе сапраўды прадавацца і прынясе нам прыбытак, то мы ўкладаем і свае сродкі.

А для аўтара не сорамна друкавацца за свае грошы?

Не, гэта рэальнасць нашага выдавецкага бізнесу. У нас толькі апошнія гады два з’явіліся выдавецтвы, здольныя ўкласці свае грошы ў кнігу. Звычайна аўтары, нават самыя геніяльныя, друкаваліся за свой кошт. Таму казаць пра тое, што гэта сорамна… Ну, гэта так ёсць, не варта гэта ацэньваць.

Гэта справа самога аўтара — сябе распіярыць і прадаць сваю кнігу, альбо гэта справа выдавецтва?

Аўтары вельмі часта скардзяцца, што кнігі кепска распаўсюджваюцца, не даходзяць да чытача, што яны ляжаць на складах. Гэта сапраўды так ёсць. У нас ёсць дзяржаўная манаполія на распаўсюд. “Белкніга” заключае дамову з тым ці іншым выдавецтвам, і паводле гэтай дамовы мы маем права распаўсюджваць кнігі ў тых кнігарнях, якія належаць да гэтай сеткі. І гэта, безумоўна, абмяжоўвае распаўсюд кніг. Таму што фактычна гэта залежыць ад таваразнаўцы той кнігарні, які кнігу бярэ.

А прапанова насамрэч велізарная. І, канечне, яны лепш возьмуць кулінарную кнігу расійскага выдавецтва, якая прыгожая, добра аформленая і, можа быць, танная, бо яны ведаюць, што яны яе прададуць і за гэта будуць грошы — чым яны возьмуць кнігу невядомага беларускага паэта, і яна будзе ляжаць у іх доўгія гады. У іх ёсць аргументаваны страх перад гэтым. Гэта пытанне эканамічнай выгады.

З іншага боку, гэтая сетка мае рэсурс абмяжоўваць продаж непажаданай літаратуры ў дзяржаўных крамах. Таму кожнае выдавецтва імкнецца стварыць сваю незалежную сетку распаўсюду. Мы вельмі часта выязджаем на прэзентацыю ў рэгіёны, гэта адбываецца прыкладна два разы на месяц. Фактычна  — каб актывізаваць нейкае культурнае жыццё ў рэгіёнах. Таму што, на жаль, там кніжная крама не ёсць цэнтрам жыцця.

Парадокс нашага выдавецкага рынку ў тым, што, напрыклад, Андрэй Хадановіч, чые кнігі стабільна прадаюцца вельмі добра — на прэзентацыях, у мінскіх кнігарнях, праз незалежных распаўсюднікаў... тым не менш у дзяржаўнай кнігарні ў Горадні яго першыя кнігі стаяць і не распаўсюджваюцца гадамі. Чаму гэта так адбываецца? Гэта сапраўды дзіўна…

Можа, туды заходзяць іншыя людзі?

Магчыма, і сапраўды так.

Сёння сучасны аўтар не можа быць толькі пісьменнікам. Ён павінен быць асобай, які прыцягвае да сябе ўвагу. Гэтаму спрыяюць і інтэрв’ю, і прэзентацыі… Той жа Андрэй Хадановіч і Ўладзімір Арлоў большую частку сваіх кніг перадаюць з рук у рукі. Яны бачаць свайго чытача наўпрост — твар у твар. Таксама гэтаму ў вялікай ступені спрыяюць блогі, якія вядуць літаратары. ЖЖ — гэта таксама спосаб распаўсюду літаратуры. Таму што аўтар там ужо піша, яго ўжо чытаюць. Гэта такая сама форма існавання тэксту, як і друкаваная кніга.

Ці прадаюцца беларускія аўтары за мяжой?

У нас быў цікавы досвед з перакладам у элітным польскім выдавецтве “Czarne” двух нашых аўтараў — гэта кнігі Артура Клінава “Малая падарожная кніга па Горадзе Сонца”, і цяпер выйдзе пераклад рамана Наталкі Бабінай “Рыбін горад”. Сапраўды кніга Клінава карыстаецца папулярнасцю. “Czarne” заслужыла сабе рэпутацыю выдавецтва, якое друкуе толькі якасную літаратуру. Ёсць у іх нават свае фанклубы — людзі, якія купляюць усё, што выходзіць у “Czarne”. Для нас гонар, што нашыя аўтары там друкуюцца.

Пераклад кнігі Ігара Бабкова “Адам Клакоцкі і ягоныя цені”, якая выйшла ў выдавецтве “Логвінаў” і была перакладзеная на польскую мову ў мінулым годзе. Гэты пераклад увайшоў у лонг-ліст вельмі прэстыжнай літаратурнай прэміі “Ангелюс”.

Звычайна, калі размаўляеш з замежнымі выдаўцамі, яны ведаюць Алексіевіч, Быкава, вельмі добра перакладалася беларуская літаратура ў Швецыі. Там выйшлі творы і Быкава, і Алексіевіч…

Дзе беларускія кнігі прадаюцца лепш: у Беларусі, напісаныя па-беларуску, альбо за мяжой у перакладзе?

Ну, канечне, у Беларусі, напісаныя па-беларуску.

Каб прадаваўся Быкаў, яму трэба надаць новае дыханне, а Караткевіч стаў бы прарывам і сёння

Чаму цяпер у Беларусі вельмі дрэнна прадаецца Быкаў?

Быкаў — безумоўна, гонар нашай літаратуры. Але тое, што ягоныя творы ўсё ж найбольш прысвечаныя вайне — гэта, безумоўна, для новага пакалення, можа быць, мала што значыць. Калі яно ўжо не існуе ў гэтай сістэме каардынат “абы не было вайны”.  Можа з-за гэтага кнігі Быкава ўжо не такія папулярныя.

Але гэта справа нашых літаратуразнаўцаў, нашых школьных настаўнікаў — знайсці ў Быкаве менавіта той маральны кампанент, нівеляваць ягоную прывязанасць да гістарычнай падзеі, увесці Быкава ў сістэму каардынат маральнасці. Гэта магла быць сапраўды мэтанакіраваная праца. Павінны выйсці нейкія крытычныя літаратуразнаўчыя манаграфіі па Быкаве, якія маглі б надаць яму новае дыханне. У Быкава вялізны рэсурс для таго, каб ён перадрукоўваўся з пакалення ў пакаленне.

Як вы ахарактарызуеце падбор сённяшняй школьнай літаратуры?

Тут цяжка сказаць штосьці добрае. Я як маці магу сказаць, што нават з пачатковай школы тое, што ёсць у нашых кнігах для чытання, цяжка прыкласці да жыцця, а па-другое — гэта проста нецікава.

Ці ёсць у Беларусі “літаратурныя рабы”?

Сярод тых структураў, якія працуюць на расійскі рынак, безумоўна, гэта выкарыстоўваецца. Сярод прыватных выдавецтваў, якія займаюцца беларускай літаратурай, ды й дзяржаўных таксама — такіх людзей няма. Бо ў такой працы няма патрэбы — праца сама па сабе ў незалежным беларускім выдавецтве часткова можа быць рабствам. Гэта некваліфікаваная праца, якая мала аплочваецца. Гэта рэаліі нашага беларускага рабства.

Дык чаму беларусы працуюць на расійскі рынак і не працуюць на беларускі? Чаму так склалася? Тут нават не толькі пра “літаратурных рабоў” можна казаць. Беларускія пісьменнікі, якія пішуць масавую літаратуру, часта вядомыя ў Расіі, атрымоўваюць там прэміі, іх там ведаюць. І ў той жа час у Беларусі яны застаюцца незапатрабаванымі і невядомымі.

Факт нашага выдавецкага рынку такі, што ўсё напісанае па-руску, нават калі яно напісана беларускім аўтарам, аўтаматычна далучаецца да расійскага кніжнага рынку. Тым, хто піша па-руску, цяжка сябе пазіцыянаваць як беларускіх літаратараў.

Калі б сёння ўпершыню выйшаў “Чорны замак...” Караткевіча, ён стаў бы такім жа папулярным і прадаваным?

Караткевіч прадаецца і дагэтуль. І калі б яна выйшла ўпершыню — гэта, безумоўна, быў бы прарыў у выдавецкім рынку.

Колькі прыкладна кніжак у год сёння чытаюць людзі? Раней газеты выходзілі мільённымі тыражамі, а цяпер ледзьве дацягваюць да 20 тысяч. Можа, тое ж самае і з кнігамі?

Я думаю, што сярэдні чалавек чытае тры кнігі на год. Гэта нармальна паўсюль у свеце. Відаць, у Беларусі гэты паказчык лепшы. Я як чалавек, які чытае больш за 10 кніг на год, ужо лічуся вельмі-вельмі чытальнай асобай. Сапраўды, пры нашым жыцці тры кнігі на год — дастаткова. Немагчыма, як у савецкі час, патрабаваць ад чалавека, каб ён чытаў увесь час. Не так часта людзі могуць дазволіць сабе сесці за стол і нічога не рабіць.

Якія кніжкі ў вашым выдавецтве прадаюцца лепш за ўсё?

Найлепш прадаецца гістарычная літаратура. Гэта могуць быць гістарычныя эсэі Ўладзіміра Арлова — гэта адзін з найбольш прадаваных аўтараў, усё, што звязанае з беларускай гісторыяй, сусветнай гісторыяй. Добра прадаецца філасофія.

Ці прадаецца паэзія?

Як ні дзіўна, паэзія прадаецца вельмі добра. Сам факт існавання ў нашай літаратурнай прасторы такой постаці, як Андрэй Хадановіч, шмат пра што кажа — гэта такая шоў-фігура. Яго чытаюць людзі розных узростаў, рознай адукацыі, розных жыццёвых перакананняў.