Як фактар страху ўплывае на вынікі анлайн-апытанняў

20/12/2023 - 15:23

Ці магчымы фактар страху? / unsplash.com

Цэнтр новых ідэй сумесна з Chatham House падрыхтавалі даклад пад назвай Belarus Narratives і вывучылі погляды беларусаў на вайну ва Украіне, а таксама даведаліся, ці можна вымераць уплыў фактару страху на вынікі анлайн-апытанняў. Аўтарамі выступілі Рыгор Астапеня, Філіп Біканаў, Лізавета Коўцяк і Канстанцін Несцяровіч.

Спецыялісты адзначылі, што ў асноўным выкарыстоўваліся дадзеныя анлайн-апытанняў. Іх нельга экстрапаляваць на ўсіх жыхароў Беларусі, але ўлічваючы тое, што 78% беларусаў жывуць у гарадах, а 87% карыстаецца інтэрнэтам, гэтыя дадзеныя даюць пэўныя веды аб тым, што думаюць беларусы.

Еўрарадыё пераказвае тэкст даследавання.

Як беларусы ўспрымаюць вайну ва Украіне

На думку даследчыкаў, у Беларусі захоўваецца сацыяльны канфлікт, які суправаджаецца глыбокімі супярэчнасцямі ў поглядах паміж прыхільнікамі і праціўнікамі рэжыму.

Аднак абодва бакі канфлікту адзіныя ў меркаванні, што беларускае войска не павінна ўдзельнічаць у расійска-ўкраінскай вайне. Нават сярод перакананых прыхільнікаў рэжыму і прыхільнікаў саюза з Расіяй большасць лічыць, што беларускае войска не павінна ўдзельнічаць у канфлікце.

Такая пазіцыя часта звязаная з непрыманнем гвалту, а таксама выкліканая страхам, што вайна пачнецца і ў Беларусі. Многія беларусы лічаць, што рэжым займае "міратворчую" пазіцыю і стрымлівае Беларусь ад уступлення ў вайну. З-за гэтага пераканання некаторыя людзі гатовыя пагаджацца з унутрыпалітычнай рэальнасцю.

Прыхільнікі і праціўнікі. Хто яны?

Як сцвярджае Цэнтр новых ідэй, сацыяльны канфлікт у Беларусі адбіваецца і на медыяспажыванні. У краіне існуюць дзяржаўныя медыя, якія распаўсюджваюць прапаганду, і недзяржаўныя рэпрэсаваныя СМІ, якія кіруюцца стандартамі прафесійнай журналістыкі.

Фактычна спецыялісты фіксуюць наяўнасць двух інфармацыйных бурбалак: аўдыторыі спажываюць адзін з тыпаў медыя і практычна не перасякаюцца з наратывамі процілеглага боку канфлікту.

Уплыў медыяспажывання распаўсюджваецца таксама і на стаўленне да расійска-ўкраінскай вайны: аўдыторыя дзяржаўных СМІ часцей падтрымлівае дзеянні расійскага войска, а недзяржаўных СМІ — прымае бок Украіны.

Так, прыхільнікі Расіі — гэта часцей мужчыны, чым жанчыны, прычым у асноўным гэта людзі старэйшых пакаленняў: амаль палова з іх — ва ўзросце старэй за 55 гадоў, у асноўным пражываюць у рэгіёнах.

Прыхільнікі ваенных дзеянняў, якія падтрымліваюць Расію, часцей, чым людзі з іншай пазіцыяй, маюць сярэднюю спецыяльную і прафесійна-тэхнічную адукацыю.
Праціўнікі ж дзеянняў расійскай арміі маюць больш высокі ўзровень адукацыі: амаль у паловы з іх — вышэйшая.

Такія людзі часцей пражываюць у Мінску, радзей — у абласных цэнтрах і гарадах сярэдняга памеру. Сярод праціўнікаў дзеянняў Расіі паніжаная доля самай пажылой узроставай групы.

Такім чынам, тыповы сацыяльна-дэмаграфічны партрэт праціўніка дзеянняў Расіі ва Украіне — гэта чалавек сярэдняга і маладога ўзросту, які жыве ў Мінску і мае вышэйшую адукацыю.

Чалавек без пэўнага пункту гледжання, на думку сацыёлагаў, выглядае прыкладна так: жанчына малодшага або сярэдняга ўзросту, якая пражывае ў рэгіёнах і мае сярэднюю адукацыю.

Уплыў фактару страху

Спецыялісты Цэнтра новых ідэй адзначаюць, што фактар страху — гэта боязь рэспандэнтаў выказваць меркаванне, якое супярэчыць афіцыйнай палітыцы ці нават пераследуецца дзяржавай. Звычайна фактар страху разглядаецца як адзін з відаў эфекту сацыяльнай пажаданасці: рэспандэнты схільныя хаваць сваё меркаванне па пытаннях, якія тычацца не толькі палітыкі, але і тэм накшталт стаўлення да наркотыкаў або сексуальнасці.

Самая праблематычная тэма для апытанняў — выбары і пратэсты 2020 года. Тэма вайны з'яўляецца менш сенсітыўнай.
Палітыка і вайна не абмяркоўваюцца не толькі са страху, але і з прычыны сваёй таксічнасці: акрамя боязі сутыкнуцца з рэпрэсіямі (звальненне, вымова, гутарка з супрацоўнікамі КДБ), людзі асцерагаюцца выказваць меркаванне і сярод знаёмых, каб пазбегнуць канфліктаў.

Фактар страху ўплывае на вынікі апытанняў грамадскай думкі як праз недавыяўленасць меркаванняў людзей, якія спынілі анкетаванне праз чуллівыя пытанні, так і праз непраўдзівыя адказы падчас апытання.

У першым выпадку рэспандэнт, убачыўшы пытанні, якія яму здаюцца занадта сенсітыўнымі, спыняе запаўненне анкеты. У другім выпадку, да прыкладу, на пытанне пра стаўленне да ваенных дзеянняў Расіі, рэспандэнт жадае прыхаваць сваё непадтрыманне гэтых дзеянняў і выбірае варыянт "Цяжка адказаць".

Таму ў такім пытанні колькасць тых, хто падтрымлівае дзеянні Расіі, адпавядае максімальна магчымай колькасці такіх людзей у грамадстве, у той час як працэнт людзей у апытанні, хто не падтрымлівае ваенныя дзеянні, — мінімальна магчымай колькасці такіх людзей у грамадстве.

Па падліках даследчыкаў, у аптымістычным сцэнары, калі б фактар страху не аказваў уплыву, у выніках апытання праўкраінскіх адказаў было б прыкладна на 16 працэнтных пунктаў больш.

Такі разлік дапускае, што ўсе тыя, хто адмаўляецца ад апытання пад уплывам тэматыкі, і ўсе тыя, хто схільныя даваць ілжывыя адказы, на самой справе хаваюць свае праўкраінскія погляды. Але на справе гэта хутчэй за ўсё не так:
• Сацыяльна-дэмаграфічныя партрэты як тых, хто пакідае апытанне, так і тых, хто дае ілжывыя адказы, падобныя да партрэта палітычна нейтральных сегментаў: гэта часцей жанчыны, моладзь, людзі без вышэйшай адукацыі.
• Акрамя нейтральных адказаў яны часцей за іншых выбіраюць не толькі "цяжка адказаць" і нейтральныя варыянты, але таксама праўладныя і прарасійскія, што падобна не на простае жаданне схаваць свае погляды, а на ўплыў сацыяльнай пажаданасці.
• Гэта значыць, фактар страху часцей уплывае на сапраўды нейтральна і апалітычна настроеных людзей.

Калі б страх не ўплываў, праўкраінскіх адказаў было б больш, але хібнасць была відавочна менш за 16%.

Такім чынам, сацыёлагі прыходзяць да высновы, што фактар страху скажае, але не пераварочвае вынікі апытанняў "з ног на галаву".