Муж за жонку, жонка за мужа, сябры адзін за аднаго. Топ-5 літпрэмій Беларусі
Колькі можна атрымаць, калі выйграць пяць галоўных літаратурных прэмій?
Калі раптам з'яўляецца думка пачаць шукаць беларускія літаратурныя прэміі, то тут жа аказваецца, што іх даволі шмат. Каля двух дзясяткаў.
Вядома, у першую чаргу ўвагу прыцягваюць прэміі, у якіх ёсць грашовы прыз. У Беларусі практычна немагчыма зарабіць на жыццё літаратурнай працай, таму грашовая ўзнагарода з'яўляецца важкай прычынай паўдзельнічаць у конкурсе і пачаць змагацца за перамогу.
Прэмія імя Ежы Гедройца
Узнагарода: За I месца — чэк на 5 тысяч еўра. Узнагароды за ІІ і ІІІ месцы змяняюцца ў залежнасці ад магчымасцей арганізатараў.
Пераможцы: У 2012 годзе – Павел Касцюкевіч; 2013 – Уладзімір Някляеў; 2014 – Ігар Бабкоў; 2015 – Віктар Казько; 2016 – Макс Шчур; 2017 – Зміцер Бартосік.
Прэмія заснавана ў 2012 годзе Беларускім ПЭН-цэнтрам і Саюзам беларускіх пісьменнікаў сумесна з Амбасадай Рэспублікі Польшча ў Рэспубліцы Беларусь і Польскім Інстытутам у Мінску ў гонар Ежы Гедройца (1906-2000), які нарадзіўся ў Мінску і стаў вядомым польскім палітыкам, публіцыстам, рэдактарам і выдаўцом. У журы прэміі ўваходзяць пераможцы папярэдніх гадоў, літаратары, крытыкі, літаратуразнаўцы, а таксама прадстаўнікі польскага боку, аднак апошнія пару гадоў гэтая традыцыя была парушаная.
Прэмія ўручаецца штогод за найлепшую кнігу мастацкай ці дакументальнай прозы, напісаную па-беларуску, і вельмі хутка стала найбольш прэстыжнай сярод літаратараў, а вынікі ўзнагароджання выклікаюць найбольш бурныя спрэчкі ў беларускай літаратурнай тусоўцы.
Выбар пераможцы не заўсёды відавочны. Так, журы прэміі ў 2015 годзе праігнаравала кнігу Віктара Марціновіча "Мова" і нават не ўнесла яе ў “шорт-ліст”, а ў 2017 годзе абышло ўвагай "Радзіва Прудок" Андруся Горвата. Аднак найбольш часты пераможца другасных намінацый – Альгерд Бахарэвіч. Ён чатыры разы ўдзельнічаў, чатыры разы ўзнагароджваўся, але першае месца ні разу не заняў. Шмат хто прадказвае яму першае месца сёлета за яго opus magnum – "Сабакі Еўропы".
Прэмія імя Алеся Адамовіча
Узнагарода: Дыплом і памятны знак. У 2018 годзе лаўрэат атрымаў таксама грашовае ўзнагароджанне. Аднак сума не афішуецца. Кажуць, што грошы на ўзнагароджанне дала сама Святлана Алексіевіч, якая лічыць Адамовіча сваім настаўнікам.
Пераможцы: У розныя часы лаўрэатамі прэміі станавіліся вядомыя беларускія літаратары, публіцысты, грамадскія дзеячы – Уладзімір Арлоў, Павал Шарамет, Уладзімір Някляеў, Аляксандр Фядута, Зміцер Бартосік і іншыя.
Прэмія заснавана ў 1995 годзе Беларускім ПЭН-цэнтрам і мас-медыя ў гонар пісьменніка і аднаго з заснавальнікаў ПЭН-цэнтра ў Беларусі Алеся Адамовіча (1927 – 1994). Першапачатковым старшынёй журы быў Васіль Быкаў. Прэмію даюць ў галіне публіцыстыкі. Першыя два гады яна ўручалася 3 верасня, у дзень нараджэння Алеся Адамовіча, і ў чатырох намінацыях. Але пазней пачала ўручацца 26 студзеня, у дзень смерці пісьменніка, і толькі аднаму пераможцу.
Прэмія Максіма Багдановіча (Дэбют)
Узнагарода: Сертыфікаты на 2000 долараў кожнаму пераможцу ў трох намінацыях.
Пераможцы: у паэзіі – Віталь Рыжкоў (2011), Антон Францішак Брыль (2012), Андрэй Адамовіч (2013), Уладзь Лянкевіч (2014), Таццяна Нядбай (2015), Міхал Бараноўскі (2017). У прозе – Наталка Харытанюк (2011), Віктар Марціновіч (2012), Юлія Шарова (2013), Кацярына Оаро (2014), Аляксей Палачанскі (2015), Анатоль Івашчанка (2016), Андрусь Горват (2017), Зараслава Камінская (2018). У перакладзе – Наста Лабада (2011), калектыў часопіса “Прайдзісвет” (2012), Ганна Янкута (2013), Кацярына Маціеўская (2014), Сяржук Мядзьведзеў (2014), Адэля Дубавец (2017), Ганна Комар (2018), Юля Цімафеева (2018) і Наталля Бінкевіч (2018). Спецпрэміямі былі адзначаныя кнігі Глеба Лабадзенкі (2013), Дзмітрыя Дзмітрыева (2014), а таксама Ігар Кулікоў (2018).
Больш вядомая як прэмія “Дэбют”, яна была заснавана ў 2011 годзе Беларускім ПЭН-цэнтрам, у гонар беларускага паэта, празаіка і перакладчыка Максіма Багдановіча (1891-1917). Уручаецца ў трох намінацыях: "Проза", "Паэзія" і "Мастацкі пераклад". Атрымаць прэмію могуць літаратары, якім не болей за 35 гадоў, і толькі адзін раз у кожнай намінацыі. У журы ўваходзяць пераможцы папярэдніх гадоў, літаратары, крытыкі і літаратуразнаўцы.
У гэтай прэміі цікава тое, што журы часта прымае нечаканыя рашэнні: напрыклад, не кожны год ва ўсіх трох намінацыях ёсць пераможцы, але ёсць прэтэндэнты. Так у 2016 і 2018 годзе ў намінацыі "Паэзія" ніхто не атрымаў прэмію, ці ў 2015 і 2016 годзе не было пераможцаў у намінацыі “Мастацкі пераклад”.
Журы можа ўганараваць аўтараў некалькіх кніг у адной намінацыі. Так было ў 2014 годзе з мастацкім перакладам. Часам з'яўляецца спецпрэмія: у 2013 годзе яе атрымала кніга Глеба Лабадзенкі "Дзіцячая Замова", у 2014 годзе Дзмітры Дзмітрыеў , а ў 2018 годзе ёй быў узнагароджаны Ігар Кулікоў за маштабнасць і адвагу ў перакладніцкіх праектах і за пераклад на беларускую мову "Рыгведа. Кола І".
Кніга году
Узнагарода: Памятны прыз і грашовая ўзнагарода – 1 тысяча еўра.
Пераможцы: За 2014 год — Антон Рудак “Верхні Горад”, Альгерд Бахарэвіч “Дзеці Аліндаркі”. 2015 год — Андрэй Хадановіч “Нататкі таткі”. 2016 год — Наста Кудасава “Маё невымаўля”. 2017 год — Альгерд Бахарэвіч “Сабакі Еўропы”.
Заснаваная ў 2015 годзе Беларускім ПЭН-цэнтрам прэмія "Кніга году" прысуджаецца літаратарам самімі літаратарамі. У журы можа быць любы сучасны аўтар, чыя кніга выйшла за апошнія пяць гадоў на любой з тых моў, на якіх размаўляюць беларусы.
Кожны сябра журы павінен назваць тры найлепшыя кнігі. Лёс прэміі вызначаецца шляхам падсумавання балаў. Потым вынікі галасавання публікуюцца ў адкрытым доступе, і кожны можа паглядзець, хто за каго галасаваў. Дарэчы, гэта адна з нешматлікіх прэмій, у якой могуць удзельнічаць рускамоўныя беларускія пісьменнікі.
Мэта прэміі, як яе бачаць арганізатары, - у тым, каб заахвоціць беларускіх літаратараў чытаць адно аднаго і "прафесійна" выбіраць лепшага сярод аднолькавых. Аднак у выніку ўсё гэта ператвараецца ў фарс. Муж галасуе за жонку, жонка за мужа, сябры галасуюць адно за аднаго і шчыра прызнаюцца, што нават не адолелі кнігі, за якія галасавалі. Ці ёсць давер да такіх прэмій?
Пры гэтым арганізатары прэміі намагаюцца зрабіць узнагароджанне ў закрытым фармаце, імкнучыся стварыць атмасферу элітарнасці. Так, напрыклад, уручэнне за 2017 год прайшло ў гатэлі Double Tree by Hilton, куды запрасілі толькі тых пісьменнікаў і паэтаў, што падавалі свае кнігі на конкурс і ўваходзілі ў журы.
Прэмія Цёткі
Узнагарода: Пераможцы ў кожнай намінацыі атрымліваюць 2 тысячы долараў.
Пераможцы: у 2016 годзе - пісьменніца Надзея Ясмінска і мастачка Кацярына Дубовік за кнігу "Сем ружаў", у 2017 годзе - Уладзімір Арлоў і Павел Татарнікаў за кнігу "Айчына: маляўнічая гісторыя. Ад Рагнеды да Касцюшкі". 2018 годзе - Валеры Гапееў за кнігу “Мая мілая ведзьма”, мастачка Лізавета Лянкевіч за ілюстрацы діа кнігі "Азбука. Вясёлы вулей" Рыгора Барадуліна.
Таксама маладая прэмія ў Беларусі. Заснаваная ў 2015 годзе ў гонар беларускай пісьменніцы Алаізы Пашкевіч. Заснавальнікі: Саюз беларускіх пісьменнікаў, Беларускі ПЭН-цэнтр і дабрачынны фонд "Вяртанне". Прэмія ўручаецца ў дзвюх намінацыях: за найлепшы твор для дзяцей і падлеткаў і за найлепшае мастацкае афармленне кнігі. У журы ўваходзяць дзіцячыя пісьменнікі і паэты, рэдактары дзіцячых часопісаў, мастакі.
Дзве маладыя прэміі, якія менш вядомыя за папярэднія, але яшчэ могуць выбухнуць, калі знойдуцца мецэнаты і інвестары, гатовыя ўкласціся ў развіццё беларускай літаратуры:
Прэмія імя Марыі і Аляксандра Стагановічаў
Узнагарода: Дыплом і памятны прыз. Ёсць грашовае ўзнагароджанне, сума якога не афішуецца.
Пераможцы: Першае месца ў 2015 годзе атрымаў Сяргей Дубавец за кнігу "Майстроўня. Гісторыя аднаго цуду". У 2017 годзе першае месца заняў Зміцер Бартосік за кнігу "Быў у пана верабейка гаварушчы…".
Прэмія за кнігу ў жанры дакументальнай літаратуры была заснаваная з ініцыятывы Тамары Стагановіч-Кольбы ў 2015 годзе, пры падтрымцы МГА "ЗБС"Бацькаўшчына" і выдавецтва "Лімарыус". Так яна пажадала ўшанаваць памяць пра сваіх бацькоў і падтрымаць літаратуру нон-фікшн у Беларусі. На прэмію вылучаюцца кнігі ў жанрах нон-фікшн: мемуары, успаміны, дзённікі, эпісталярыі, біяграфіі, падарожныя нататкі. У журы уваходзяць даследчыкі дакументальных жанраў, супрацоўнікі архіваў і музеяў, літаратуразнаўцы.
Прэмія імя Наталлі Арсенневай
Узнагарода: Дыплом і памятны знак.
Пераможцы: Першым лаўрэатам прэміі ў 2017 годзе стаў Уладзімір Някляеў, але памятную статуэтку ён аддаў паэтцы Насце Кудасавай, якая была адной з прэтэндэнтак на прэмію.
Гэта маладая літаратурная прэмія, заснаваная ў 2017 годзе Саюзам беларускіх пісьменнікаў, Беларускім ПЭН-цэнтрам і згуртаваннем "Бацькаўшчына". Прэміяй імя Наталлі Арсенневай – выбітнай беларускай паэткі, зоркі літаратуры Заходняй Беларусі, аўтаркі знакавага верша "Магутны Божа" - узнагароджваецца найлепшая кніга паэзіі. У 2017 годзе прэмія была ўручана ўпершыню, але плануецца, што яна стане штогадовай.
Вядома, гэта не ўсе літаратурныя прэміі Беларусі. Але, напэўна, асноўныя і самыя важныя. Акрамя іх існуюць і іншыя. Напрыклад, за творы напісаныя ў зняволенні – Прэмія імя Аляхновіча. За гістарычную прозу — прэмія імя Багушэвіча. Асабістая прэмія "Залатая Літара", якую заснаваў Адам Глобус. Сімвалічныя прэміі "Блакітны Свін" і "Гліняны Вялес". Прэмія часопісу "Прайдзісвет" за найлепшыя пераклады замежных твораў на беларускую мову. Прэмія часопіса "Дзеяслоў" – "Залаты Апостраф". І мноства іншых. Ёсць дзяржаўныя прэміі, якія ўвогуле цёмны свет.
Але асноўная праблема гэтых прэмій - іх малая сімвалічная каштоўнасць. Яны мала цікавыя публіцы, за большасцю з іх не сочаць. Імі непрыкметна ўзнагароджваюць і яны ніяк не ўплываюць на літаратурны працэс. Большасць з іх з лёгкасцю маглі б перастаць існаваць і ніхто б гэтага не заўважыў.